(16) سوره نحل این سوره 128 آیه دارد که قسمتی از آن در مکه و قسمتی در مدینه نازل گردیده است.
اشاره
محتوای سوره
گرچه بعضی از مفسران تمام آیات این سوره را مکی می دانند،ولی بیشتر مفسران عقیده دارند که قسمتی از آیات آن در مکه و قسمتی در مدینه نازل شده است،و با توجه به آنچه از محتوای سوره های مکی و مدنی می دانیم،این سخن صحیحتر به نظر می رسد بخصوص که در بعضی از آیات آن مانند آیه 41 ( وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا فِی اللّٰهِ... و آیه 110( ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هٰاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا فُتِنُوا ثُمَّ جٰاهَدُوا وَ صَبَرُوا... )صریحا بحث از"هجرت"و یا"هجرت" و"جهاد"هر دو به میان آمده،و می دانیم این دو موضوع تناسب با حوادث بعد از هجرت پیامبر ص دارد.
و اگر هجرت را که در آیه 41 به آن اشاره شده مربوط به هجرت نخستین یعنی هجرت گروهی از مسلمانان به سرپرستی جعفر بن ابی طالب از مکه به حبشه بدانیم،هجرت و جهاد که در آیه 101 با هم ذکر شده است بسیار بعید است که اشاره به این هجرت بوده باشد و جز بر هجرت پیامبر ص به مدینه قابل تطبیق نیست.
به علاوه معروف در تفسیر آیه 126 وَ إِنْ عٰاقَبْتُمْ فَعٰاقِبُوا بِمِثْلِ مٰا عُوقِبْتُمْ بِهِ... این است که در جریان جنگ احد نازل گردیده است و جنگ احد بعد از هجرت است.
روی این جهات،بعضی از مفسران گفته اند که چهل آیه نخستین این سوره در مکه نازل شده است و بقیه آن در مدینه،در حالی که بعضی دیگر همه آیات آن را مکی می دانند،جز سه آیه آن را که می گویند در رابطه با غزوه احد نازل گردیده است:
قدر مسلم این است که این سوره را باید ترکیبی از آیات"مکی و مدنی" دانست،هر چند دقیقا نمی توان-جز در موارد معینی-مکی و مدنی بودن یک یک آیات آن را مشخص ساخت.
و به هر حال در آیات این سوره هم بحثهای خاص سوره های مکی دیده می شود(مانند بحث قاطع از توحید و معاد و مبارزه شدید با شرک و بت پرستی) و هم بحثهای مخصوص سوره های(مدنی مانند بحث از احکام اجتماعی و مسائل مربوط به جهاد و هجرت).
و بطور کلی می توان گفت که محتوای این سوره را امور زیر تشکیل می دهد که به شکل جالب و متناسبی با هم آمیخته شده است:
1-بیش از همه بحث از نعمتهای خداوند در این سوره به میان آمده و آن چنان ریزه کاریهای آن تشریح گردیده که حس شکرگزاری هر انسان آزاده ای را بیدار می کند،و از این راه او را به آفریننده اینهمه نعمت و موهبت نزدیک می سازد.
این نعمتها شامل نعمتهای مربوط به باران،نور آفتاب،انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی دیگر،و حیواناتی که خدمتگزار انسانها هستند و منافع و برکاتی که از این حیوانات عائد انسان می شود و انواع وسائل زندگی و حتی نعمت فرزند و همسر،و خلاصه شامل"انواع طیبات"می گردد.
و درست به همین علت است که بعضی آن را سوره"نعم"(جمع نعمت) نامیده اند.
ولی مشهور و معروف در نامگذاری این سوره همان سوره نحل است،چرا که ضمن بر شمردن نعمتهای گوناگون الهی اشاره ای کوتاه و پر معنی و عجیب به زنبور عسل کرده،مخصوصا روی ماده غذایی مهمی که از آن عائد انسانها می شود،و نشانه های توحیدی که در زندگی این حشره وجود دارد تکیه نموده است.
2-بخش دیگری از آن از دلائل توحید و عظمت خلقت خدا،و معاد، و تهدید مشرکان و مجرمان بحث می کند.
3-قسمت دیگری از آن از احکام مختلف اسلامی همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و منکر و ظلم و ستم و پیمان شکنی و همچنین دعوت به شکرگزاری از نعمتهای او سخن می گوید،و در همین رابطه از ابراهیم قهرمان توحید به عنوان یک بنده شکرگزار در چند آیه نام می برد.
4-بخش دیگری از بدعتهای مشرکان سخن می گوید و در همین رابطه، مثلهای حسی جالبی ذکر می کند.
5-و بالآخره در قسمت دیگری انسانها را از وسوسه های شیطان بر حذر می دارد.
***
فضیلت سوره
در بعضی از روایات از پیامبر ص در فضیلت این سوره چنین نقل شده که فرمود: من قراها لم یحاسبه اللّٰه تعالی بالنعم التی انعمها علیه فی دار الدنیا: "کسی که این سوره را بخواند خداوند او را در برابر نعمتهایی که در این جهان به او بخشیده محاسبه نخواهد کرد" 1. روشن است تلاوت این آیات که قسمت مهمی از نعمتهای الهی را بر شمرده، آنهم تلاوتی توام با تفکر و سپس تصمیم گیری و عمل،و گام نهادن در طریق شکرگزاری،سبب می شود که هر نعمتی را درست در هدفی که برای آن آفریده شده است مصرف کنند،و با چنین حالی دیگر چه محاسبه ای از او خواهند کشید مگر نعمت را بجا مصرف ننموده است؟!.