سوره الفرقان (25): آیات 63 تا 67
اشاره
وَ عِبٰادُ اَلرَّحْمٰنِ اَلَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی اَلْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ اَلْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً (63) وَ اَلَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیٰاماً (64) وَ اَلَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اِصْرِفْ عَنّٰا عَذٰابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذٰابَهٰا کٰانَ غَرٰاماً (65) إِنَّهٰا سٰاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً (66) وَ اَلَّذِینَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً (67)
ترجمه:
63-بندگان خاص خداوند رحمن آنها هستند که با آرامش و بی تکبر بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند به آنها سلام می گویند(و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند).
64-آنها کسانی هستند که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند.
65-آنها کسانی هستند که می گویند پروردگارا عذاب جهنم را از ما بر طرف گردان که عذابش سخت و پر دوام است! 66-آن بد جایگاه و بد محل اقامتی است.
67-آنها کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند نه اسراف می کنند و نه سخت گیری،بلکه در میان ایندو حد اعتدالی دارند.
تفسیر:
صفات ویژه بندگان خاص خدا
از این آیات به بعد بحث جامع و جالبی پیرامون صفات ویژه بندگان خاص پروردگار که تحت عنوان"عباد الرحمن"آمده،مطرح می شود،و در حقیقت تکمیلی است برای آیات گذشته که مشرکان لجوج هنگامی که نام خداوند رحمان برده می شد از سر استهزاء و غرور می گفتند:رحمان چیست؟و دیدیم که قرآن ضمن دو آیه خداوند"رحمان"را به آنها معرفی کرد،اکنون نوبت این رسیده است به بندگان خاص این خداوند رحمان را معرفی کند،جایی که بندگان او این قدر عالی مقام و با شخصیتند عظمت خدای رحمان را بهتر می توان درک کرد.
این آیات دوازده صفت از صفات ویژه آنان را بیان می کند که بعضی به جنبه های اعتقادی ارتباط دارند،و برخی اخلاقی،و پاره ای اجتماعی،قسمتی جنبه فردی دارد و بخش دیگری جمعی است،و رویهم رفته مجموعه ای است از والاترین ارزشهای انسانی.
نخست می گوید:"بندگان خاص خداوند رحمان کسانی هستند که با آرامش و بی تکبر بر روی زمین راه می روند"( وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً ) (1).
در واقع نخستین توصیفی که از" عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ "شده است،نفی کبر و غرور و خودخواهی است که در تمام اعمال انسان و حتی در کیفیت راه رفتن او آشکار می شود زیرا ملکات اخلاقی همیشه خود را در لابلای اعمال و گفتار و حرکات انسان نشان
می دهند،تا آنجا که از چگونگی راه رفتن یک انسان می توان با دقت و موشکافی به قسمت قابل توجهی از اخلاق او پی برد.
آری آنها متواضعند،و تواضع کلید ایمان است،در حالی که غرور و کبر کلید کفر محسوب می شود،در زندگی روزمره با چشم خود دیده ایم و در آیات قرآن نیز کرارا خوانده ایم که متکبران مغرور حتی حاضر نبودند به سخنان رهبران الهی گوش فرا دهند،حقایق را به باد مسخره می گرفتند،و دید آنها فراتر از نوک بینی آنها نبود،آیا با این حالت کبر ایمان آوردن امکان پذیر است؟! آری این مؤمنان بنده خداوند رحمانند،و نخستین نشانه بندگی همان تواضع است.تواضعی که در تمام ذرات وجود آنان نفوذ کرده و حتی در راه رفتن آنها آشکار است.
و اگر می بینیم یکی از مهمترین دستوراتی که خداوند به پیامبرش می دهد این است که وَ لاٰ تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبٰالَ طُولاً :در روی زمین از سر کبر و غرور گام بر مدار چرا که نمی توانی زمین را بشکافی و طول قامتت هرگز به کوه ها نمی رسد.(سوره اسراء آیه 37) نیز به خاطر همین است که روح ایمان تواضع می باشد.
راستی اگر انسان کمترین شناختی از خود و جهان هستی داشته باشد می داند در برابر این عالم بزرگ چه اندازه کوچک است؟حتی اگر گردنش همطراز کوه ها شود تازه بلندترین کوه های زمین در برابر عظمت زمین کمتر از برآمدگی های پوست نارنج نسبت به آن است،همان زمینی که خود ذره ناچیزی است در این کهکشانهای عظیم.
آیا با این حال کبر و غرور دلیل جهل و نادانی مطلق نیست؟! در حدیث جالبی از پیامبر ص می خوانیم که روزی از کوچه ای عبور می کردند جمعی از مردم را در یک نقطه مجتمع دیدند از علت آن سؤال کردند عرض کردند دیوانه ای است که اعمال جنون آمیز و خنده آورش مردم را متوجه خود ساخته پیامبر آنها را به سوی خود فرا خواند و فرمود:می خواهید دیوانه واقعی را به شما معرفی کنم؟همه خاموش بودند و با تمام وجودشان گوش می دادند:
فرمود:
المتبختر فی مشیه،الناظر فی عطفیه،المحرک جنبیه بمنکبیه الذی لا یرجی خیره و لا یؤمن شر،فذلک المجنون و هذا مبتلی!: "کسی که با تکبر و غرور راه می رود و پیوسته به دو طرف خود نگاه می کند،پهلوهای خود را با شانه خود حرکت می دهد(غیر از خود را نمی بیند و اندیشه اش از خودش فراتر نمی رود)کسی که مردم به خیر او امید ندارند و از شر او در امان نیستند دیوانه واقعی او است اما این را که دیدید تنها یک بیمار است".
دومین وصف آنها حلم و بردباری است چنان که قرآن در ادامه همین آیه می گوید:"و هنگامی که جاهلان آنها را مورد خطاب قرار می دهند و به جهل و جدال و سخنان زشت می پردازند در پاسخ آنها"سلام"می گویند"( وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً ).
سلامی که نشانه بی اعتنایی توأم با بزرگواری است،نه ناشی از ضعف، سلامی که دلیل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان و سبک مغزان است،سلام وداع گفتن با سخنان بی رویه آنها است،نه سلام تحیت که نشانه محبت و پیوند دوستی است،خلاصه سلامی که نشانه حلم و بردباری و بزرگواری است.
آری یکی دیگر از پدیده های با عظمت روحی آنها تحمل و حوصله است که بدون آن هیچ انسانی راه دشوار و پر فراز و نشیب عبودیت و بندگی خدا را طی نخواهد کرد مخصوصا در جوامعی که افراد فاسد و مفسد و جاهل و نادان در آن فراوان است.
*** در دومین آیه به سومین ویژگی آنها که عبادت خالصانه پروردگار است پرداخته می گوید"آنها کسانی هستند که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند"( وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیٰاماً ).
در ظلمت شب که چشم غافلان در خواب است و جایی برای تظاهر و ریا وجود ندارد خواب خوش را بر خود حرام کرده و به خوشتر از آن که ذکر خدا و قیام و سجود در پیشگاه با عظمت او است می پردازند،پاسی از شب را به مناجات با محبوب می گذرانند،و قلب و جان خود را با یاد و نام او روشن می کنند.
گرچه جمله"یبیتون"دلیل بر این است که آنها شب را با سجود و قیام به صبح می آورند ولی معلوم است که منظور بخش قابل ملاحظه ای از شب است،و یا اگر تمام شب باشد در بعضی از مواقع چنین است.
ضمنا تقدیم"سجود"بر"قیام"به خاطر اهمیت آن است هر چند در موقع نماز عملا قیام مقدم بر سجود است (1).
*** چهارمین صفت ویژه آنان خوف و ترس از مجازات و کیفر الهی است:"آنها کسانی هستند که پیوسته می گویند پروردگارا عذاب جهنم را از ما بر طرف گردان که عذابش سخت و شدید و پر دوام است"( وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّٰا عَذٰابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذٰابَهٰا کٰانَ غَرٰاماً ).
*** "چرا که جهنم بد جایگاه و بد محل اقامتی است"( إِنَّهٰا سٰاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً ).
با اینکه آنها شبها به یاد خدا هستند و به عبادتش مشغول،و روزها در مسیر انجام وظیفه گام برمی دارند باز هم قلوبشان مملو از ترس مسئولیتها است،همان ترسی که عامل نیرومندی برای حرکت به سوی انجام وظیفه بیشتر و بهتر است،
همان ترسی که به سان یک پلیس نیرومند از درون،انسان را کنترل می کند، و بی آنکه مامور و مراقبی داشته باشد وظائف خود را به نحو احسن انجام می دهد و در عین حال خود را در پیشگاه خدا مقصر می شمرد.
واژه"غرام"در اصل به معنی مصیبت و ناراحتی شدیدی است که دست از سر انسان برندارد،و اگر به شخص طلبکار غریم (1)گفته می شود به خاطر آن است که دائما برای گرفتن حق خویش ملازم انسان است،به عشق و علاقه سوزانی که انسان را با اصرار به دنبال کار یا چیزی می فرستد نیز"غرام"گفته می شود اطلاق این واژه بر جهنم به خاطر آن است که عذابش شدید،پی گیر و پر دوام است.
تفاوت"مستقر"و"مقام"شاید از این نظر بوده باشد که دوزخ برای کافران جایگاه همیشگی(مقام)است،و برای مؤمنان مدتی قرارگاه(مستقر) می باشد،و به این ترتیب به هر دو گروهی که وارد دوزخ می شوند اشاره شده است.
روشن است که دوزخ بد قرارگاه و محل اقامتی است،آتش سوزان کجا و قرار گرفتن کجا؟ شعله های کشنده کجا و اقامت و آسایش کجا؟ این احتمال نیز وجود دارد که"مستقر"و"مقام"هر دو به یک معنا باشد و تاکیدی است بر دوام مجازات دوزخ،درست در مقابل بهشت که درباره آن ذیل همین آیات می خوانیم" خٰالِدِینَ فِیهٰا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً ":"مؤمنان جاودانه در غرفه های بهشتی می مانند چه جایگاه خوب و چه محل اقامت نیکویی است)(فرقان-76).
*** در آخرین آیه مورد بحث به پنجمین صفت ممتاز"عباد الرحمن"که اعتدال
و دوری از هر گونه افراط و تفریط در کارها مخصوصا در مساله انفاق است اشاره کرده می فرماید:"آنها کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اسراف می کنند و نه سخت گیری،بلکه در میان این دو حد اعتدالی را رعایت می کنند"( وَ الَّذِینَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً ).
جالب توجه اینکه اصل انفاق کردن را مسلم می گیرد بطوری که نیاز به ذکر نداشته باشد چرا که انفاق یکی از وظائف حتمی هر انسانی است،لذا سخن را روی کیفیت انفاق آنان می برد و می گوید:انفاقی عادلانه و دور از هر گونه اسراف و سخت گیری دارند،نه آن چنان بذل و بخششی کنند که زن و فرزندشان گرسنه بمانند،و نه آن چنان سخت گیر باشند که دیگران از مواهب آنها بهره نگیرند.
در تفسیر"اسراف"و"اقتار"که نقطه مقابل یکدیگرند مفسران سخنان گوناگونی دارند که روح همه به یک امر بازمی گردد و آن اینکه"اسراف" آن است که بیش از حد و در غیر حق و بیجا مصرف گردد،و"اقتار"آن است که کمتر از حق و مقدار لازم بوده باشد.
در یکی از روایات اسلامی تشبیه جالبی برای اسراف و"اقتار"و حد اعتدال شده است و آن اینکه هنگامی که امام صادق ع این آیه را تلاوت فرمود مشتی سنگ ریزه از زمین برداشت و محکم در دست گرفت،و فرمود این همان"اقتار" و سخت گیری است،سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن به روی زمین ریخت و فرمود این"اسراف"است،بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود به گونه ای که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش بازماند،و فرمود این همان"قوام"است (1).
واژه"قوام"(بر وزن عوام)در لغت به معنی عدالت و استقامت و حد وسط
میان دو چیز است و"قوام"(بر وزن کتاب)به معنی چیزی است که مایه قیام و استقرار بوده باشد.
***
نکته ها:
اشاره
1-طرز مشی مؤمنان
در آیات فوق خواندیم که یکی از نشانه های بندگان خاص خدا تواضع است،تواضعی که بر روح آنها حکومت می کند و حتی در راه رفتن آنها نمایان است،تواضعی که آنها را بر تسلیم در برابر حق وامی دارد،ولی گاه ممکن است بعضی تواضع را با ضعف و ناتوانی و سستی و تنبلی اشتباه کنند که این طرز فکر خطرناکی است.
تواضع در راه رفتن به این نیست که سست و بی رمق گام بردارند،بلکه در عین تواضع گامهایی محکم و حاکی از جدیت و قدرت بردارند.در حالات پیامبر ص می خوانیم که یکی از اصحاب می گوید:ما رایت احدا اسرع فی مشیته من رسول اللّٰه(ص)کانما الارض تطوی له و انا لنجهد انفسنا و انه لغیر مکترث: "من کسی را سریعتر در راه رفتن از پیامبر ندیدم،گویی زمین زیر پای او جمع می شد،و ما به زحمت می توانستیم به او برسیم و او اهمیتی نمی داد" (1).
در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر آیه" اَلَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً "فرمود:
و الرجل یمشی بسجیته التی جبل علیها، لا یتکلف و لا یتبختر: "منظور این است که انسان به حال طبیعی خودش راه برود و تکلف و تکبر در آن نداشته باشد (2).
در حدیث دیگری در حالات پیامبر ص آمده:
قد کان یتکفا فی مشیه کانما یمشی فی صبب: "هنگامی که پیامبر اسلام ص راه می رفت در عین اینکه عجولانه نبود با سرعت گام برمی داشت گویی از یک سرازیری پائین می رفت (1).
به هر حال همان گونه که گفتیم کیفیت راه رفتن به تنهایی مطرح نیست، بلکه دریچه ای است برای پی بردن به وضع روحیات یک انسان،و در حقیقت آیه اشاره ای به نفوذ روح تواضع و فروتنی در جان و روح عباد الرحمن می کند.
***
2-سختگیری و اسراف
بدون شک اسراف یکی از مذموم ترین اعمال از دیدگاه قرآن و اسلام است، و در آیات و روایات نکوهش فراوانی از آن شده،اسراف یک برنامه فرعونی است ( وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعٰالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ )(یونس 83).
اسراف کنندگان اصحاب دوزخ و جهنمند( وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحٰابُ النّٰارِ )(غافر 43).
و با توجه به آنچه امروز ثابت شده که منابع روی زمین با توجه به جمعیت انسانها آن قدر زیاد نیست که بتوان اسراف کاری کرد،و هر اسراف کاری سبب محرومیت انسانهای بی گناهی خواهد بود،بعلاوه روح اسراف معمولا توأم با خودخواهی و خودپسندی و بیگانگی از خلق خدا است.
در عین حال بخل و سختگیری و خسیس بودن نیز به همین اندازه زشت و ناپسند و نکوهیده است،اصولا از نظر بینش توحیدی مالک اصلی خدا است و ما همه امانت دار او هستیم و هر گونه تصرفی بدون اجازه و رضایت او زشت و ناپسند است و می دانیم او نه اجازه اسراف می دهد و نه اجازه بخل و تنگ چشمی.
***