سوره النمل (27): آیات 7 تا 14
اشاره
إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نٰاراً سَآتِیکُمْ مِنْهٰا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهٰابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ (7) فَلَمّٰا جٰاءَهٰا نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی اَلنّٰارِ وَ مَنْ حَوْلَهٰا وَ سُبْحٰانَ اَللّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ (8) یٰا مُوسیٰ إِنَّهُ أَنَا اَللّٰهُ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ (9) وَ أَلْقِ عَصٰاکَ فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یٰا مُوسیٰ لاٰ تَخَفْ إِنِّی لاٰ یَخٰافُ لَدَیَّ اَلْمُرْسَلُونَ (10) إِلاّٰ مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ (11) وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضٰاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فِی تِسْعِ آیٰاتٍ إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ إِنَّهُمْ کٰانُوا قَوْماً فٰاسِقِینَ (12) فَلَمّٰا جٰاءَتْهُمْ آیٰاتُنٰا مُبْصِرَهً قٰالُوا هٰذٰا سِحْرٌ مُبِینٌ (13) وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اِسْتَیْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ اَلْمُفْسِدِینَ (14)
ترجمه:
7-به خاطر بیاور هنگامی را که موسی به خانواده خود گفت:من آتشی از دور دیدم (همین جا توقف کنید)من به زودی خبری برای شما می آورم یا شعله آتشی تا گرم شوید.
8-هنگامی که نزد آتش آمد ندایی برخاست که مبارک باد آن کس که در آتش است و کسی که در اطراف آن است!،و منزه است خداوندی که پروردگار جهانیان است.
9-ای موسی!من خداوند عزیز و حکیم.
10-و عصایت را بیفکن،هنگامی که آن را مشاهده کرد دید(با سرعت)همچون مارهای کوچک به هر سو می دود(ترسید و)به عقب برگشت و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد،ای موسی!نترس،که رسولان در نزد من نمی ترسند.
11-مگر کسی که ستم کند،سپس بدی را به نیک تبدیل نماید که(توبه او را می پذیرم و) من غفور و رحیمم.
12-و دستت را در گریبانت داخل کن هنگامی که خارج می شود نورانی و درخشنده است بی آنکه عیبی در آن وجود داشته باشد،این در زمره معجزات نه گانه ای است که تو با آنها به سوی فرعون و قومش فرستاده می شوی که آنها قومی فاسق و طغیانگرند.
13-و هنگامی که آیات روشنی بخش ما به سراغ آنها آمد،گفتند،این سحری است آشکار.
14-و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند در حالی که در دل به آن یقین داشتند.
تفسیر:
موسی اینجا به امید قبسی می آید!
چنان که گفتیم در این سوره،بعد از بیان اهمیت قرآن،گوشه ای از سرگذشت پنج تن از پیامبران بزرگ و قوم آنها به میان آمده است،و وعده پیروزی مؤمنان و مجازات کافران در آنها به روشنی بازگو شده.
نخست از پیامبر اولوا العزم موسی ع شروع می کند و مستقیما به سراغ حساسترین لحظات زندگانی او،یعنی لحظه ای که نخستین جرقه وحی در دل او درخشید،و با پیام و سخن الهی آشنا شد،می رود،و می گوید:"به خاطر بیاور هنگامی را که موسی به خانواده خود گفت:"من آتشی از دور دیدم"!( إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نٰاراً ) (1).
"همین جا توقف کنید،من به زودی خبری برای شما می آورم و یا شعله ای از آتش،تا گرم شوید"( سَآتِیکُمْ مِنْهٰا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهٰابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ ) (2).
و این در همین شبی بود که موسی با همسرش دختر شعیب در طریق مصر در بیابانی تاریک و ظلمانی گرفتار آمد،راه را گم کرد،و باد و طوفان وزیدن گرفت،و در همین حال درد وضع حمل به همسرش دست داد،موسی احساس نیاز شدیدی به افروختن آتش و استفاده از گرمای آن می کرد،ولی در آن بیابان چیزی پیدا نبود.
همین که شعله آتشی را از دور دید خوشحال شد،و آن را دلیل بر وجود
انسان یا انسانهایی گرفت،و گفت می روم،یا برای شما خبری می آورم و یا شعله آتشی که با آن گرم شوید.
قابل توجه اینکه:موسی می گوید:من برای"شما"خبری می آورم یا شعله آتشی(ضمیر شما به صورت جمع است)این تعبیر ممکن است به خاطر این بوده که علاوه بر همسرش فرزند یا فرزندانی نیز با او همراه بوده است،چرا که ده سال از ازدواج او در مدین گذشته،و یا به این جهت که در بیابان وحشتناک این تعبیر آرامش بیشتری به مخاطب می دهد.
*** موسی خانواده اش را در همانجا گذاشت و از آن سو که آتش دیده بود حرکت کرد"هنگامی که نزد آتش رسید،ندایی برخاست که مبارکباد آن کس که در آتش است،و کسی که در اطراف آن است،و منزه است خداوندی که پروردگار عالمیان است"( فَلَمّٰا جٰاءَهٰا نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النّٰارِ وَ مَنْ حَوْلَهٰا وَ سُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ).
در اینکه منظور از"کسی که در آتش است"و"کسی که در اطراف آن" کیست؟مفسران احتمالات گوناگونی بیان کرده اند،آنچه نزدیکتر به نظر می رسد این است که منظور از کسی که در آتش است موسی ع بوده که به آن شعله آتش که از میان درخت سبز نمایان شده بوده،آن قدر نزدیک گردیده که گویی در درون آن قرار داشت،و منظور از کسی که اطراف آن قرار دارد فرشتگان مقرب پروردگار است که در آن لحظه خاص،آن سرزمین مقدس را احاطه کرده بودند.
و یا اینکه به عکس منظور از کسانی که در آتشند فرشتگان الهی می باشند و کسی که در گرد آن قرار دارد موسی ع.
به هر حال در پاره ای از روایات آمده است که وقتی موسی ع به نزدیکی آتش رسید ایستاد و خوب دقت کرد،دید از درون شاخه سبزی شعله آتش می درخشد شعله لحظه به لحظه پرفروغتر و درخت سبزتر و زیباتر می گردد،نه حرارت آتش درخت را می سوزاند،و نه رطوبت درخت شعله آتش را خاموش می کند!تعجب کرد،با شاخه کوچکی که در دست داشت،خم شد تا کمی از آن بگیرد،آتش به سوی او آمد،او وحشت کرد و عقب رفت،گاه او به سوی آتش می آمد و گاه آتش به سوی او،که ناگهان ندایی برخاست و بشارت وحی به او داده شد.
منظور این است آن قدر موسی به آتش نزدیک شد که با جمله" مَنْ فِی النّٰارِ " تناسب پیدا کرد.
تفسیر سومی که برای این جمله گفته اند این است که منظور از" مَنْ فِی النّٰارِ "نور خدا است که در شعله آتش خودنمایی می کرد،و منظور از"من حولها"موسی است که نزدیکی آن قرار داشت،ولی در هر صورت برای اینکه توهمی در مورد"جسمیت"خداوند در اینجا پیدا نشود،در آخر آیه جمله" سُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ "آمده که منزه بودن خدا را از هر گونه عیب و نقص و جسمیت و عوارض جسم،روشن می سازد.
*** بار دیگر ندایی برخاست و موسی را مخاطب ساخته گفت:"ای موسی من خداوند عزیز و حکیمم"( یٰا مُوسیٰ إِنَّهُ أَنَا اللّٰهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).
این جمله برای این بود که هر گونه شک و تردید از موسی،بر طرف شود، و بداند که این خداوند عالمیان است که با او سخن می گوید نه شعله آتش یا درخت.، خداوندی که"شکست ناپذیر"و "صاحب حکمت و تدبیر"است.
این تعبیر در حقیقت مقدمه ای است برای بیان معجزه ای که در آیه بعد می آید،چرا که اعجاز از این دو صفت پروردگار سرچشمه می گیرد،"قدرت" و"حکمت"او،ولی قبل از آنکه به آیه بعد برسیم این سؤال در اینجا مطرح است که موسی از کجا یقین پیدا کرد که این ندا،ندای الهی است و نه غیر آن. در پاسخ این سؤال می توان گفت که توأم بودن این صدا با یک اعجاز روشن یعنی درخشیدن آتش از درون شاخه درخت سبز،گواه زنده ای بود که این یک امر الهی است.
بعلاوه چنان که در آیه بعد خواهیم دید،به دنبال این ندا دستوری به موسی داده شد که معجزه عصا و ید بیضاء را در برداشت،و این دو گواه صادق دیگر بر واقعیت این ندا بود.
از همه اینها گذشته قاعدتا ندای الهی ویژگی و خصوصیتی دارد که آن را از هر ندای دیگر ممتاز می کند و به هنگامی که انسان آن را می شنود چنان در قلب و جانش اثر می گذارد که هیچگونه شک و تردیدی در اینکه این ندا، از سوی خداوند است باقی نمی ماند.
*** از آنجا که ماموریت رسالت آن هم در برابر ظالم و جباری همچون فرعون نیاز به قدرت و قوت ظاهری و باطنی و سند حقانیت محکم دارد،در اینجا به موسی ع دستور داده شد"عصایت را بیفکن"( وَ أَلْقِ عَصٰاکَ ).
موسی عصای خود را افکند،ناگاه تبدیل به مار عظیمی شد"هنگامی که موسی نظر به آن افکند،دید با سرعت همچون مارهای کوچک به هر سو می دود و حرکت می کند،ترسید و به عقب برگشت و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد"( فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ ) (1).
این احتمال نیز وجود دارد که عصا در آغاز کار تبدیل به مار کوچکی شد و در مراحل بعد تبدیل به اژدهایی عظیم!
در اینجا بار دیگر به موسی خطاب شد"ای موسی نترس که رسولان در نزد من ترس و وحشتی ندارند"( یٰا مُوسیٰ لاٰ تَخَفْ إِنِّی لاٰ یَخٰافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ ).
اینجا مقام قرب است،و حریم امن پروردگار قادر متعال،اینجا جایی نیست که ترس و وحشتی وجود داشته باشد،یعنی ای موسی تو در حضور پروردگار بزرگ هستی،و حضور او ملازم با امنیت مطلق است!.
نظیر این تعبیر را در سوره قصص آیه 31 نیز می خوانیم: یٰا مُوسیٰ أَقْبِلْ وَ لاٰ تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ: "ای موسی نترس و برگرد که تو در امنیتی".
*** اما در آیه بعد استثنایی برای جمله إِنِّی لاٰ یَخٰافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ بیان کرده می گوید:"مگر کسانی که ستم کرده اند و سپس در مقام توبه و جبران برآیند و بدی را تبدیل به نیکی کنند که من غفور و رحیمم"،توبه آنها را پذیرا می شوم و به آنان نیز امنیت می بخشم( إِلاّٰ مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ ).
در اینکه این استثناء چگونه با جمله قبل ارتباط دارد دو نظر متفاوت از سوی مفسران ابراز شده است.
نخست اینکه در ذیل آیه گذشته محذوفی وجود دارد و آن اینکه:غیر پیامبران در امان نیستند،سپس استثناء کرده می گوید:مگر کسانی که بعد از ظلم و گناه توبه و اصلاح کنند که آنها نیز مشمول امنیت الهی هستند.
دیگر اینکه استثناء از خود جمله مزبور باشد و ظلم اشاره به ترک اولایی که گاهی از پیامبران سرمی زند و با مقام عصمت منافات ندارد،یعنی اگر پیامبران ترک اولایی انجام دهند،آنها نیز در امنیت نیستند،و خداوند بر آنها سخت می گیرد همانگونه که درباره"آدم"و"یونس"در آیات قرآن آمده است.
مگر آن دسته از پیامبران که به زودی متوجه ترک اولای خویش شوند، و به دامان پر مهر پروردگار درآیند و با اعمال صالح و حسنات خود آن را جبران کنند،چنان که در مورد موسی در داستان کشتن آن مرد قبطی آمده است که موسی به ترک اولای خود اعتراف کرد و عرض نمود: رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی :"پروردگارا من بر خویشتن ستم کردم و مرا ببخش"(قصص-16).
*** سپس دومین معجزه موسی ع را به او ارائه کرد و فرمود:"دستت را در گریبانت داخل کن و هنگامی که خارج می شود،نورانی و درخشنده است بی آنکه عیبی در آن،وجود داشته باشد"( وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضٰاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ ).
اشاره به اینکه این سفیدی،سفیدی ناشی از بیماری برص نیست،بلکه نورانیت و درخشندگی و سفیدی جالبی است که خود بیانگر وجود یک معجزه و امر خارق عادت است.
باز برای اینکه به موسی ع لطف بیشتری کند و به منحرفان امکان بیشتری برای هدایت دهد،می گوید:معجزات تو منحصر به این دو نیست،بلکه"این دو معجزه در زمره نه معجزه قرار گرفته که تو همراه با آنها به سوی فرعون و قومش فرستاده می شوی چرا که آنها قوم یاغی و فاسقی بوده اند"و نیاز به راهنمایی دارند مجهز با معجزات بزرگ فراوان( فِی تِسْعِ آیٰاتٍ إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ إِنَّهُمْ کٰانُوا قَوْماً فٰاسِقِینَ ) (1).
از ظاهر این آیه چنین استفاده می شود که این دو معجزه جزء نه معجزه
معروف موسی بوده است و در بحث مشروحی که در تفسیر سوره اسراء آیه 101 داشتیم چنین نتیجه گرفتیم که هفت معجزه دیگر عبارتند از:"طوفان"،"آفات گیاهان"، "ملخ خوراکی"،"فزونی قورباغه"،"دگرگون شدن رنگ رود نیل به شکل خون" که هر یک از این پنج حادثه،به عنوان یک هشدار،دامن فرعونیان را می گرفت، هنگامی که در تنگنا قرار می گرفتند دست به دامن موسی می زدند تا رفع بلا کند.
و دو معجزه دیگر"خشکسالی"و"کمبود انواع میوه ها"بود که در آیه 130 سوره اعراف به آن اشاره شده است: وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ :"ما آل فرعون را گرفتار خشکسالی و کمبود انواع میوه ها کردیم،شاید بیدار شوند"(برای توضیح بیشتر در این زمینه به جلد 12 صفحه 309 به بعد مراجعه نمائید).
*** بالآخره موسی ع با قویترین سلاح معجزه،مسلح شد،و به سراغ فرعون و فرعونیان آمد و آنها را به سوی آئین حق دعوت کرد قرآن در آیه بعد می گوید:"هنگامی که آیات روشنی بخش ما به سراغ آنان آمد گفتند:این سحر آشکاری است"( فَلَمّٰا جٰاءَتْهُمْ آیٰاتُنٰا مُبْصِرَهً قٰالُوا هٰذٰا سِحْرٌ مُبِینٌ ).
و می دانیم این تهمت تنها در مورد موسی ع نبود،بلکه متعصبان لجوج برای توجیه مخالفتهای خود با انبیاء و برای اینکه سدی بر سر راه دیگران ایجاد کنند تهمت سحر را مطرح می نمودند که خود نشان روشنی بر عظمت کار خارق- العاده آنها بود.
در حالی که می دانیم پیامبران مردانی وارسته و حق طلب و پارسا بودند و ساحران افرادی منحرف،مادی و واجد تمام صفاتی که یک انسان"تزویرگر"دارد.
بعلاوه ساحران همیشه قدرت بر انجام کارهای محدودی داشتند اما پیامبران که محتوای دعوت و همچنین راه و رسم آنها بیانگر حقانیتشان بود و به گونه ای نامحدود دست به اعجاز می زدند و هیچ شباهتی به ساحران نداشتند.
*** جالب اینکه در آخرین آیه مورد بحث قرآن اضافه می کند،این اتهامها به خاطر آن نبود که راستی در شک و تردید باشند،بلکه آنها"معجزات را از روی ظلم و برتری جویی انکار کردند،در حالی که در دل به آن یقین و اطمینان داشتند"( وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اسْتَیْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا ).
و از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که ایمان واقعیتی غیر از علم و یقین دارد،و ممکن است کفر از روی جحود و انکار در عین علم و آگاهی سر زند.
و به تعبیر دیگر حقیقت ایمان"تسلیم در ظاهر و باطن"در برابر حق است، بنا بر این اگر انسان به چیزی یقین دارد اما در باطن یا ظاهر تسلیم در مقابل آن نیست ایمان ندارد،بلکه دارای کفر جحودی است،و این مطلبی است دامنه دار که فعلا با همین اشاره از آن می گذریم.
لذا در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که ضمن برشمردن اقسام پنجگانه کفر یکی از اقسام آن را"کفر جحود"می شمرد،و یکی از شعبه های جحود را چنین بیان می فرماید:
هو ان یجحد الجاحد و هو یعلم انه حق قد استقر عنده" :"آن عبارت از چیزی است که انسان آن را انکار کند در حالی که می داند حق است و نزد او ثابت است"سپس به آیه مورد بحث استشهاد می کند (1).
قابل توجه اینکه قرآن انگیزه انکار فرعونیان را دو چیز می شمرد:یکی "ظلم"و دیگری"برتری جویی".
ممکن است ظلم اشاره به غصب حقوق دیگران باشد،و برتری جویی اشاره به تفوق طلبی آنها نسبت به بنی اسرائیل،یعنی آنها می دیدند اگر در برابر آیات
و معجزات موسی سر تسلیم فرود آورند هم منافع نامشروعشان به خطر می افتد، و هم باید همردیف بردگانشان بنی اسرائیل قرار گیرند،و هیچ یک از این دو برای آنها قابل تحمل نبود.
و یا منظور از ظلم،ظلم بر خویشتن یا ظلم بر آیات بوده و منظور از علو ظلم بر دیگران،همانگونه که در سوره اعراف آیه 9 آمده بما کانوا بآیاتنا یظلمون "به خاطر آنکه آنها به آیات ما ستم می کردند".
به هر حال در پایان این آیه به عنوان یک درس عبرت با یک جمله کوتاه و بسیار پر معنی به سرانجام شوم فرعونیان و غرق و نابودی آنها اشاره کرده چنین می گوید "بنگر عاقبت مفسدان چگونه بود"؟( فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ ).
قرآن در اینجا پرده از روی این مطلب برنمی دارد،چرا که سرگذشت دردناک این قوم کافر را در آیات دیگر خوانده بودند،و با همین اشاره کوتاه آنچه باید بفهمند می فهمیدند.
ضمنا در اینجا از تمام صفات زشت آنها روی عنوان"مفسد"تکیه می کند که مفهوم جامعی دارد هم افساد در عقیده را شامل می شود و هم در گفتار و عمل، هم افساد در فرد و هم در نظام جامعه و در حقیقت تمام اعمال آنها در واژه افساد جمع است.