آداب سفر

22:33 - 1394/11/08

سیر و سفر یكى از ضروریات زندگى بشر است. دین مبین اسلام نیز این ضرورت را مورد توجه قرار داده و بر آن تأكید فراوانى نموده است؛ چنان‏كه رسول مكرم اسلام‏ صلى ‏الله علیه ‏وآله مى‏ فرمایند: «سافِرُوا تَصِحُّوا سافِرُوا تَغْنَمُوا؛ (1) مسافرت كنید تا سالم شوید، مسافرت كنید تا سود ببرید.‌» 
مسافرت موجب بالا رفتن سطح فهم، ازدیاد معلومات و اطلاعات و پرورش شخصیت مى‏ شود. در اشعار منسوب به امیر المؤمنین ‏علیه ‏السلام چنین آمده است:
تَغَرَّبْ عَنِ الْاَوْطانِ فِى طَلَبِ الْعُلى‏                  وَ سافِرْ فَفِى الْاَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدَ
تَفَرُّجُ هَمٍّ وَاكْتِسابُ مَعِیشَةٍ                            وَ عِلْمٌ وَ آدابٌ وَ صُحْبَةُ ماجِدٍ
فَاِنْ قِیلَ فِى الْاَسْفارِ ذُلٌّ وَمِحْنَةٌ                      وَ قَطِعُ الْفَیافِى وَ ارْتِكابُ الشَّدائِدِ
فَمَوْتُ الْفَتى‏ خَیرٌ لَهُ مِنْ مَعاشِهِ‏                      بِدارِ هَوانٍ بَینَ واشٍ وَحاسِدٍ (2) 
«در جستجوى بزرگى و ارزشها از وطن خود راهى غربت شو و مسافرت كن؛ زیرا در مسافرت پنج فایده وجود دارد: برطرف شدن غم و غصه، به دست آوردن بودجه زندگى، كسب دانش، اطلاع از آداب [و رسوم دیگران‏] و مصاحبت با افراد بزرگوار. اگر گفته شود در مسافرت ذلّت و رنج و گرسنگى و تشنگى در بیابان و قبول سختیها است، [پاسخ آن این است كه] مرگ جوانمرد بهتر از ماندن در منطقه ‏اى است كه ذلّت از طرف سرزنش‏ كنندگان و حسودان بر وى ببارد.‌» 
با توجه به اهمیت مسافرت در اسلام خلاصه ‏اى از احكام و آداب سفر را كه برگرفته از فرمایشات گهربار ائمه بزرگوار دین‏ علیهم‏ السلام مى ‏باشد، تقدیم مى‏ كنیم. به امید آنكه با توجه به تعالیم سیاحتى اسلام، بتوانیم با سیر و سفرهاى سالم و سازنده، روح و جسم سالم داشته باشیم.
انواع سفر
براساس احكام مسافرت مى ‏توان سفرها را به پنج دسته تقسیم كرد:
الف. سفرهاى واجب‏
سفرهاى واجب عبارتند از:
1. سفر به قصد كاركردن براى تأمین معاش خود و كسانى كه نفقه آنان بر انسان واجب است؛ 
2. سفر براى تحصیل علم واجب، در صورتى كه در وطنش تحصیل آن ممكن نباشد؛ 
3. سفر براى انجام حج واجب؛ 
4. سفرى كه با نذر واجب شود. 
ب. سفرهاى مستحب‏
سفرهاى مستحب عبارتند از:
1. سفر زیارت حضرت رسول ‏صلى ‏الله ‏علیه ‏وآله و امامان معصوم‏ علیهم‏ السلام؛ 
2. سفر براى زیارت پدر و مادر و براى صله ارحام و دیدار دوستان و زیارت امام زادگان و علما و.... 
ج. سفرهاى حرام‏
سفرهاى حرام عبارتند از:
اوّل: سفرهایى كه در اصل حرام هستند، مانند: 
1. سفر به منظور فرار از جبهه جنگ؛ 
2. سفر زن بدون اجازه شوهر (در غیر سفرهاى واجب كه در آنها اذن شوهر واجب نیست)؛ 
3. سفر فرزند با نهى پدر و مادر (در غیر سفرهاى واجب)؛ 
4. سفرى كه براى بدن ضرر داشته باشد؛ 
5. سفرى كه انسان بر دین خود بترسد یا بیم از دست رفتن نمازش را در آن داشته باشد. 
دوم: سفرهایى كه به هدف حرام انجام مى‏شوند، مانند: 
1. سفر براى كشتن انسانى كه كشتن او حرام است؛ 
2. سفر براى سرقت و دزدى اموال دیگران؛ 
3. سفر به منظور انجام اعمال منافى با عفت؛ 
4. سفر براى كمك كردن به ظالم. 
د. سفرهاى مكروه‏
سفر در ماه مبارك رمضان، قبل از گذشتن بیست و سه روز از آن، مگر به خاطر عمره یا حفظ مالى كه مى‏ترسد از بین برود و یا حفظ جان برادر مؤمن كه مى‏ ترسد هلاك گردد، از جمله سفرهاى مكروه است. 
ه. سفرهاى مباح‏
به جز سفرهاى واجب، مستحب، حرام و مكروه، تمامى سفرها مباح مى‏ باشد. (3) 
آداب قبل از سفر
رعایت آداب زیر، قبل از آغاز سفر شایسته توجه است:
1. مطّلع ساختن برادران دینى از قصد مسافرت‏
رسول خداصلى ‏الله‏ علیه‏ وآله مى‏ فرماید: «حَقٌّ عَلَى الْمُسْلِمِ اِذا اَرادَ سَفَراً أَنْ یعْلِمَ اِخْوانَهُ؛ (4) «شایسته است كه مسلمان وقتى قصد سفر كرد، برادرانش را با خبر كند.‌» 
2. دعا
امام صادق ‏علیه ‏السلام وقتى اراده سفر مى‏ كردند مى ‏فرمودند: «اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنا وَاَحْسِنْ تَسْییرَنا وَاَعْظِمْ عافِیتَنا؛ (5) «خداوندا! راه را بر ما بگشا و آسانى سفر را بر ما زیبا گردان و سلامت و عافیت ما را بزرگ دار!»
امام رضاعلیه ‏السلام مى‏ فرمایند: هر گاه براى سفر یا غیر آن از منزل بیرون مى‏ روى، بگو: «بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَتَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ ما شاءَ اللَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلَّا بِاللَّهِ؛ (6) بنام خدا، ایمان آوردم به خدا، توكل كردم به خدا، هر آنچه خدا بخواهد [همان مى‏شود]؛ هیچ دگرگونى و هیچ قوّتى نیست، مگر اینكه از ناحیه خداوند مى‏ باشد.‌» 
3. آذوقه سفر
امام صادق‏علیه‏السلام فرموده‏اند: «اِذا سافَرْتُمْ فَاتَّخِذُوا سُفْرَةً وَتَنَوَّقُوا فِیها؛ (7) زمانى كه مسافرت مى‏ كنید، سفره‏اى بردارید و وسایل خوب در آن قرار دهید.‌» 
4. انتخاب زمان مناسب‏
امام باقرعلیه‏السلام مى‏ فرمایند: «كانَ رَسُولُ اللَّهِ‏ صلى‏ الله‏ علیه‏ وآله یسافِرُ یوْمَ الخَمِیسِ؛ (8) پیامبر خدا صلى‏ الله‏ علیه‏ وآله در روز پنجشنبه مسافرت مى‏ كرد.‌» 
همچنین آن حضرت فرموده‏اند: «یوْمَ الْخَمِیسِ یحِبُّهُ اللَّهُ وَمَلائِكَتُهُ وَرَسُولُهُ؛ (9) «پنجشنبه روزى است كه خدا، ملائكه خدا و رسول خدا آن را دوست دارند.‌»
آن حضرت پیروان خویش را از مسافرت در روز جمعه به شدت نهى كرده، مى‏ فرمودند: «مَنْ سافَرَ مِنْ دارِ اِقامَةٍ یوْمَ الْجُمُعَةِ دَعَتْ عَلَیهِ الْمَلائِكَةُ لا یصْحَبُ فِى سَفَرِهِ وَلا یعانُ عَلى‏ حاجَتِهِ؛ (10) «هر كس در روز جمعه از محل اقامت (و منزلش) به سفر برود، ملائكه او را به خود وامى ‏گذارند، نه در سفر همراهى مى‏شود و نه بر حاجتش یارى مى‏ گردد.‌»
طبق روایات ائمه معصومین‏ علیهم ‏السلام، براى جلوگیرى از ضرر و زیان در سفر، صدقه دادن بیش‏تر مورد تأكید قرار گرفته است. امام صادق‏ علیه ‏السلام فرمودند: «تَصَدَّقْ وَاخْرُجْ اَىَّ یوْمٍ شِئْتَ؛ (11) صدقه بده و هر روزى كه خواستى [براى مسافرت] خارج شو.‌»
5. گزینش همسفر مناسب‏
حضرت على‏ علیه ‏السلام در وصیت شان به امام حسن‏ علیه ‏السلام مى‏ فرمایند: «سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ؛ (12) قبل از سفر، [رفیق و] همراهت را گزینش نما.‌» 
امام باقرعلیه‏ السلام مى‏ فرمایند: «اِذا صَحِبْتَ فَاصْحَبْ نَحْوَكَ وَلا تَصْحَبْ مَنْ یكْفِیكَ فَاِنَّ ذَلِكَ مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ؛ (13) زمانى كه همراه مى ‏شوى، با همسان خود همراهى كن و با كسى كه خرج تو را به عهده بگیرد، همراه نشو كه این كار باعث ذلّت مؤمن است.‌» 
شخصى خدمت امام صادق ‏علیه ‏السلام مى‏ رسد و مى‏ گوید: شما از حال من و دست و دل بازى من نسبت به برادران مؤمنم آگاهید. در سفر مكّه چند تن از آنان را با خود مى‏ برم و برایشان زیاد خرج مى‏ كنم. امام ‏علیه ‏السلام فرمود: «لا تَفْعَلْ یا شَهابُ فَاِنَّكَ اِنْ بَسَطْتَ وَبَسَطُوا اَجْحَفْتَ بِهِمْ وَاِنْ هُمْ اَمْسَكُوا اَذْلَلْتَهُمْ فَاصْحَبْ نُظَراءَكَ؛ (14) اى شهاب! چنین كارى مكن كه اگر تو زیاد خرج كنى و آنها نیز [به ناچار] زیاد خرج كنند، به آنان اجحاف كرده ‏اى و اگر [تو خرج كنى و] آنها امساك نمایند [و خرج نكنند]، موجب ذلّت و سرشكستگى آنها شده ‏اى؛ پس با هم‏طرازان خود سفر كن.‌» 
6. خداحافظى با دوستان 
رسول اكرم ‏صلى ‏الله‏ علیه‏ وآله مى ‏فرمایند: «اِذا خَرَجَ اَحَدُكُمْ اِلى‏ سَفَرٍ فَلْیوَدَّع اِخْوانَهُ فَاِنَّ اللَّهَ تَعالى‏ جاعِلٌ لَهُ فِى دُعائِهِمْ الْبَرَكَةَ؛ (15) هر گاه كسى به سفر مى ‏رود، با برادرانش وداع كند كه خداوند متعال در دعاى آنها براى او بركت قرار مى‏ دهد.‌» 
7. به خدا سپردن‏
امام باقرعلیه ‏السلام وقتى قصد مسافرت داشت، اهل و عیال خود را در خانه ‏اى جمع مى‏ كرد و مى‏ فرمود: «اللَّهُمَّ اِنِّى اَسْتَوْدِعُكَ الْیوْمَ دِینِى وَنَفْسِى وَمالِى وَاَهْلِى وَوَلَدِى وَجِیرانِى وَاَهْلِ حُزَانَتِى الشَّاهِدَ مِنَّا وَالْغائِبَ وَجَمِیعَ ما اَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ؛ (16) خداوندا! دین و جان و مال و خانواده و فرزندان و همسایگان و غم‏ خواران خودم را از شاهد و غایب و هم چنین تمام نعمت هایى را كه به من داده‏اى، به تو مى‏ سپارم.‌» 
8. توجه به حفاظت دین‏
على‏رغم همه سفارشاتى كه اسلام درباره سفر و آداب آن نموده است، انسان را از سفرى كه به دین و نمازش لطمه وارد سازد، به شدّت نهى كرده است؛ چنان‏كه امام على‏ علیه ‏السلام مى‏ فرمایند: «لا یخْرُجُ الرَّجُلُ فِى سَفَرٍ یخافُ فِیهِ عَلى‏ دِینِهِ وَصَلاتِهِ؛ (17) انسان نباید به سفرى رود كه مى ‏ترسد در آن به دین و نمازش لطمه‏اى وارد آید.‌» 
آداب هنگام سفر
1. حال معنوى‏
امام صادق ‏علیه ‏السلام فرمودند: «اِذا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِكِ فَاخْرُجْ خُرُوجَ مَنْ لا یعُودُ؛ (18) هر گاه كه از خانه بیرون مى‏ روى، مانند كسى كه دیگر بر نمى‏ گردد خارج شو.‌» 
2. صدقه دادن‏
امام صاد ق علیه ‏السلام مى ‏فرمایند: «اِفْتَتِحْ سَفَرَكَ بِالصَّدَقَةِ؛ (19) سفرت را با صدقه آغاز نما.‌» 
3. خواندن سوره مباركه قدر
امام باقرعلیه ‏السلام درباره اهمیت سوره قدر در هنگام مسافرت چنین مى‏ فرمایند: «لَوْ كانَ شَیى‏ءٌ یسْبِقُ الْقَدَرَ لَقُلْتُ قارِى‏ءُ اِنَّا اَنْزَلْناهُ حِینَ یسافِرُ اَوْ یخْرِجُ مِنْ مَنْزِلِهِ سَیرْجَعُ اِلَیهِ سالِماً اِنْ‏شاءَ اللَّه؛ (20) اگر چیزى بتواند بر قدَر الهى پیشى گیرد، مى‏ گفتم: خواننده سوره «انّا انزلناه» به هنگام سفر یا خروج از منزل سالم به خانه بازمى‏گردد، اگر خدا بخواهد.‌» 
4. خواندن آیة الكرسى (21) 
امام صادق علیه‏ السلام فرموده ‏اند: «مَنْ قَرَأَ آیةَ الْكُرْسِىِّ فِى السَّفَرِ فِى كُلِّ لَیلَةٍ سَلِمَ وَسَلِمَ ما مَعَهُ؛ (22) هر كس در سفر آیة الكرسى را در هر شب بخواند، خود و هر چه با اوست سالم مى‏ مانند.‌» 
5. خواندن آیه 13 و 14 سوره زخرف 
امام رضاعلیه ‏السلام مى‏ فرمایند: «اِنْ خَرَجْتَ بَرّاً فَقُلِ الَّذِى قالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ «سُبْحَنَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ * وَ إِنَّآ إِلَى‏ رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ (23) ) فَاِنَّهُ لَیسَ مِنْ عَبْدٍ یقُولُها عِنْدَ رُكُوبِهِ فَیقَعُ مِنْ بَعیرٍ أَوْ دابَّةٍ فَیصِیبُهُ شَیى‏ءٌ بِاِذْنِ اللَّهِ؛ (24) اگر به راه خشكى رفتى، بگو آنچه را خداوند - عزّ و جلّ - فرموده: «پاك و منزه است كسى كه این (مركبها) را مسخّر ما ساخت، وگرنه ما توانایى تسخیر آن را نداشتیم، و ما به سوى پروردگارمان باز مى‏ گردیم.‌» پس به درستى كه هیچ بنده ‏اى نیست كه آن را هنگام سوار شدنش بگوید واز شتر یا مركبى به زمین افتد و به فرمان خدا آسیبى به او برسد.‌» 
6. به همراه داشتن وسایل ضرورى‏
در سیره پیامبر اعظم‏ صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله آمده است كه: «كانَ النَبِى‏ صلى ‏الله‏ علیه‏ وآله لا یفارِقُهُ فِى اَسْفارِهِ قارُورَةُ الدُّهْنِ وَالْمُكْحُلَةُ وَالْمِقْراضُ وَالْمِرْآةُ وَالسِّواكُ وَالْمَشْطُ؛ (25) سیره پیامبر اكرم‏ صلى ‏الله ‏علیه ‏وآله این بود كه [وسایل ضرورى و مورد احتیاج مانند] ظرف روغن، سرمه‏دان، قیچى، آینه، مسواك و شانه در سفرهایشان همراهشان بود.‌» 
در روایت دیگرى آمده است: «یكُونُ مَعَهُ الْخُیوطُ وَالْاِبْرَةُ وَالْمِخْصَفُ وَالسُّیورُ فَیخِیطُ ثِیابَهُ وَیخْصِفُ نَعْلَهُ؛ (26) [اشیایى مانند:] نخ، سوزن، وسایل تعمیر كفش و مقدارى چرم همراه پیامبر بود كه لباسشان را مى‏دوختند و كفش‏شان را تعمیر مى‏ كردند.‌» 
طبیعى است كه داشتن این نوع وسایل به مقتضاى شرایط آن زمان بوده است و امروزه چیزهاى دیگرى مورد نیاز است. 
7. تنها مسافرت نكردن 
در وصیت رسول خداصلى ‏الله ‏علیه‏ وآله به امام على ‏علیه‏ السلام آمده است: «لا تَخْرُجْ فِى سَفَرٍ وَحْدَكَ فَاِنَّ الشَّیطانَ مَعَ الْواحِدِ؛ (27)  [یا على!] تنها مسافرت نكن كه شیطان با شخص تنها است.‌» 
در روایات، تنها مسافرت كردن به شدت نهى شده است؛ اما اگر كسى ناچار شد تنها سفر كند، مستحب است از خداوند متعال چنین استمداد بجوید: «ما شاء اللَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِى وَاَعِنِّى عَلى‏ وَحْدَتِى وَاَدِّ غَیبَتِى؛ (28)  [امام كاظم‏ علیه‏ السلام مى‏ فرماید: هر كس تنها مسافرت كرد، این دعا را بخواند:] آنچه اراده الهى است واقع مى‏شود. هیچ حركت و قوتى نیست مگر به كمك خداوند [سبحان‏]. خداوندا! وحشت مرا انس ده و مرا در تنهایى‏ام مدد كن و مرا [به سلامت] به خانه برگردان.‌» 
8. كمك به دیگر مسافران 
پیامبر خداصلى ‏الله‏ علیه ‏وآله فرمودند: «مَنْ اَعانَ مُؤْمِناً مُسافِراً نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ ثَلاثاً وَسَبْعِینَ كُرْبَةً؛ (29) هر كس مسافر مؤمنى را كمك كند، خداوند از او هفتاد و سه گرفتارى را دفع مى‏ كند.‌» 
9. مراقبت از اموال‏
امام صادق‏ علیه ‏السلام مى ‏فرمایند كه پدرم بارها مى‏ فرمودند: «مِنْ قُوَّةِ الْمُسافِرِ حِفْظُ نَفَقَتِهِ؛ (30) از عوامل نیرومندى مسافر این است كه از خرجیش [خوب‏] حفاظت كند.‌» 
10. مراقبت از خود
امام باقرعلیه ‏السلام به فردى از شیعیانش كه قصد سفر داشت چنین سفارش فرمودند: «لا تَذُوقَنَّ بَقْلَةً وَلا تَشَمَّها حَتّى‏ تَعْلَمَ ما هِىَ وَلا تَشْرَبْ مِنْ سِقاءٍ حَتّى‏ تَعْلَمَ ما فِیهِ؛ (31) هیچ سبزى‏اى را [در سفر] تا اطمینان به سلامتش پیدا نكرده ‏اى نخور واستشمام مكن و از هیچ آشامیدنى نیاشام تا بدانى چه چیزى در آن است.‌» 
11. یاد خداوند
امام صادق‏ علیه ‏السلام مى‏ فرمایند: «كانَ رَسُولُ اللَّهِ ‏صلى ‏الله ‏علیه‏ وآله فِى سَفَرِهِ اِذَ هَبَطَ سَبَّحَ وَاِذا صَعِدَ كَبَّرَ؛ (32) هنگامى كه رسول خداصلى‏ الله‏ علیه ‏وآله مسافرت مى‏ كرد، در پستی هاى [مسیر] تسبیح (سبحان اللّه) و در بلندیها تكبیر مى‏ گفت.‌» 
12. حركت در راه، نه از بیراهه‏
امام على‏ علیه ‏السلام مى‏ فرمایند: «عَلَیكُمْ وَالْجادَّةِ وَاِنْ دارَتْ؛ (33) بر شما باد مسافرت كردن از جاده، اگر چه دور بزند [و راه دورتر شود].‌» 
13. انتخاب مكان مناسب استراحت‏
پیامبر اكرم‏ صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله مى ‏فرمایند: «اِیاكُمْ وَالتَّعْرِیسَ عَلى‏ ظَهْرِ الطَّرِیقِ وَبُطُونِ الْاَوْدِیةِ؛ (34) از فرود آمدن [براى استراحت‏] در وسط راه و درون دره‏ها [جاهاى گود] بپرهیزید.‌» 
و لقمان حكیم به فرزندش چنین سفارش مى‏كند: «وَاِذا اَرَدْتُمُ النُّزُولَ فَعَلَیكُم مِنْ بِقاعِ الْاَرْضِ بِاَحْسَنِها لَوْناً وَاَلْینِها تُرْبَةً وَاَكْثَرِها عُشْباً؛ (35) هر گاه در سفر قصد استراحت داشتید، جایى از زمین را انتخاب كنید كه رنگش زیباتر و خاكش نرم‏تر و گیاهانش فراوان‏تر باشد.‌» 
14. ارتباط با دوستان‏
امام صادق ‏علیه ‏السلام مى‏ فرماید: «التَّواصُلُ بَینَ الْاَخَوانِ فِى الْحَضَرِ التَّزاوُرُ وَفِى السَفَرِ التَّكَاتُبُ؛ (36) ارتباط برادران دینى در غیر سفر با دید و بازدید و در سفر با نوشتن [نامه تحقق مى‏ یابد.‌» 
بدون شك تماس تلفنى یا وسیله ‏هاى دیگر امروزى مطلوب و در مقایسه با نامه آسان‏تر است. 
15. رعایت امور ذیل در سفرهاى گروهى‏
اوّل: انتخاب سرپرست‏
پیامبر اكرم‏ صلى‏ الله ‏علیه ‏وآله مى‏ فرمایند: «اِذا خَرَجَ ثَلاثَةٌ فِى سَفَرٍ فَلْیؤَمِّرُوا اَحَدَهُمْ؛ (37) هر گاه جمع سه نفرى با هم مسافرت كنند، باید یك نفرشان را به عنوان امیر [و تصمیم ‏گیرنده] معین نمایند.‌» 
دوم: تعیین مسئول خرج‏
رسول خداصلى‏ الله ‏علیه ‏وآله مى ‏فرمایند: «اِذا اجْتَمَعَ الْقَوْمُ فِى سَفَرٍ فَلْیجَمِّعُوا نَفَقاتِهِمْ عِنْدَ اَحَدِهُمْ فَاِنَّهُ اَطْیبُ لِنُفُوسِهِمْ وَاَحْسَنُ لِاَخْلاقِهِمْ؛ (38) هر گاه یك گروه به سفر بروند، باید خرجی هاى خود را نزد یكى از خودشان جمع كنند؛ زیرا این كار از نظر [فكرى،] روانى و اخلاقى براى آنان بهتر است.‌» 
سوم: تقسیم كار
«رُوى عَن النَّبِىّ‏ صلى ‏الله ‏علیه ‏وآله اَنَّهُ اَمَرَ اَصْحابَهُ بِذِبْحِ شاةٍ فِى سَفَرٍ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ عَلَىَّ ذِبْحُها وَقالَ الْآخَرُ عَلَىَّ سَلْخُها وَقالَ آخَرُ عَلَىَّ قَطْعُها وَقالَ آخَرُ عَلَىَّ طَبْخُها فَقالَ رَسُولُ اللَّهِ‏ صلى‏ الله ‏علیه ‏وآله عَلَىَّ اَنْ الْقَطَ لَكُمْ الْحَطَبَ فَقالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ لا تُتْعِبَنَّ بِآبائِنا وَاُمَّهاتِنا اَنْتَ نَحْنُ نَكْفِیكَ قَالَ عَرَفْتُ اَنَّكُمْ تَكْفُونِى وَلكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یكْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ اِذا كانَ مَعَ اَصْحابِهِ اَنْ ینْفَرِدَ مِنْ بَینِهِمْ فَقامَ‏صلى‏الله‏علیه‏وآله یلْقُطُ الْحَطَبَ؛ (39) از رسول خداصلى ‏الله ‏علیه ‏وآله روایت شده كه در سفرى، اصحاب خود را به ذبح گوسفندى امر فرمود. یكى از آنها كشتنش با من، دیگرى گفت پوست كندنش با من، و شخص دیگرى گفت تیكه ‏تیكه كردن به عهده من، و فرد دیگرى گفت پختنش با من. پس رسول خداصلى‏الله ‏علیه ‏وآله فرمود بر من است كه برایتان هیزم جمع كنم. گفتند: اى رسول خدا! به پدران و مادرانمان قسم شما چنین نكنید. ما از شما كفایت مى‏ كنیم. فرمود: مى‏ دانم كه چنین مى‏ كنید؛ ولى خدا عزّوجل كراهت دارد كه بنده‏اش با یارانش باشد و در بین آنها تنها بماند. پس حضرت بلند شد و شروع به جمع كردن هیزم كرد.‌» 
چهارم: خدمت به دیگران‏
رسول خداصلى ‏الله ‏علیه ‏وآله در بیان اهمیت خدمت به دیگران در سفر مى ‏فرمایند: «سَیدُ الْقَوْمِ فِى السَّفَرِ خادِمُهُمْ فَمَنْ سَبَقَهُمْ بِخِدْمَةٍ لَمْ یسْبِقُوهُ بِعَمَلٍ اِلَّا الشَّهادَةِ؛ (40) آقاى هر جمعى در مسافرت خدمتگزار آنان است. پس هر كس در خدمت كردن بر آنان پیشى گیرد، با هیچ عملى جز شهادت نمى‏توانند بر او سبقت گیرند.‌» 
پنجم: پرهیز از مخالفت، مگر در معصیت‏
امام صادق‏ علیه‏ السلام مى‏ فرمایند كه در وصیتهاى لقمان به فرزندش آمده است: «یا بُنَىَّ وَكُنْ لِاَصْحابِكَ مُوافِقاً اِلَّا فِى مَعْصِیةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ؛ (41) اى پسرم! همیشه با همراهانت موافق باش، مگر در مورد نافرمانى خداوند عزیز و جلیل.‌» 
ششم: مشورت در كارها
لقمان حكیم به فرزندش مى ‏فرمود: «اِذا سافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَاَكْثِر اِسْتِشارَتَهُمْ فِى اَمْرِكَ وَاُمُورِهِمْ؛ (42) هر گاه با جمعى به سفر رفتى، در كارهاى خودت و كارهاى آنان زیاد با آنها مشورت كن.‌» 
هفتم: اطاعت از بزرگ‏ترها
لقمان به فرزندش چنین مى ‏فرماید: «اِذا سافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ... وَاسْمَعْ لِمَنْ هَوَ اَكْبَرُ مِنْكَ سِنّاً وَاِذا اَمَرُوكَ بِاَمْرٍ وَسَأَلُوكَ شَیئاً فَقُلْ نَعَمْ وَلا تَقُلْ لا؛ (43) هنگامى كه با گروهى به مسافرت رفتى...، سخن كسانى را كه از تو بزرگ‏ترند بشنو. و هر گاه از تو چیزى خواستند [و یا امر به چیزى كردند]، درخواست آنان را اجابت كن.‌» 
هشتم: تهیه بهترین زاد و توشه‏
لقمان به فرزندش سفارش مى‏ كند: «اِذا سافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ... وَاسْتَعْمِلْ طُولَ الصَّمْتِ وَكَثْرَةِ الصَّلاةِ وَسَخاءَ النَّفْسِ بِما مَعَكَ مِنْ دابَّةٍ أَوْ ماءٍ أَوْ زادٍ؛ (44) هنگامى كه با گروهى به مسافرت مى‏ روى... كم صحبت كردن، زیاد نماز گذاردن، و دست و دل باز بودن نسبت به امكاناتى كه در اختیارت مى‏ باشد، مثل: مركب سوارى، آب، غذا و خوراكى را به كار گیر.‌» 
نهم: حسن خلق و مزاح‏
رسول خداصلى ‏الله ‏علیه ‏وآله مى ‏فرمایند: «سِتٌّ مِنَ الْمُرُوَّةِ ثَلاثٌ مِنْها فِى الْحَضَرِ وَثَلاثٌ مِنْها فِى السَّفَرِ... وَاَمَّا الَّتِى فِى السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَحُسْنُ الْخُلْقِ وَالْمِزاحُ فِى غَیرِ الْمَعاصِى (45) شش چیز از مردانگى است كه سه تا از آنها در غیر سفر و سه تا از آنها در سفر مى‏ باشد... و امّا آن سه چیز كه در سفر است [عبارتند از] : بذل و بخشش زاد و توشه [به همراهان‏] و حسن خلق و مزاح در چیزهایى كه موجب معصیت نشود.‌» 
دهم: پوشاندن نقاط ضعف همسفران‏
امام صادق ‏علیه ‏السلام در بیان مروّت در سفر مى‏ فرمایند: «لَیسَ مِنَ الْمُرُوَّةِ اَنْ یحَدِّثَ الرَّجُلُ بِما یلْقى‏ فِى السَّفَرِ مِنْ خَیرٍ اَوْ شَرٍّ؛ (46) از مروّت به دور است كه انسان چیزى خوب یا بدى از هم سفرانش مشاهده كند و آن را براى دیگران باز گوید.‌» 
آداب بازگشت‏
رعایت آداب زیر در بازگشت از سفر شایسته است:
1. تعجیل در بازگشت
پیامبر اكرم ‏صلى‏ الله ‏علیه ‏وآله فرموده ‏اند: «السَّیرُ قِطْعَةٌ مِنَ الْعَذابِ وَاِذا قَضى‏ اَحَدُكُمْ سَفَرَهُ فَلْیسْرِعِ الْاِیابَ اِلى‏ اَهْلِهِ؛ (47) مسافرت بخشى از سختى است. زمانى كه یكى از شما سفرش را به پایان رساند، پس باید در برگشت به سوى خانواده‏ اش شتاب كند.‌» 
2. هدیه براى خانواده‏
حضرت محمدصلى ‏الله ‏علیه‏ وآله مى‏ فرمایند: «اِذا خَرَجَ اَحَدُكُمْ اِلى‏ سَفَرٍ ثُمَّ قَدِمَ عَلى‏ اَهْلِهِ فَلْیهْدِهِمْ وَلْیطْرِفْهُمْ وَلَوْ حِجارَةً؛ (48) هر كس از شما به سفر مى ‏رود، وقتى به سوى خانواده ‏اش باز مى‏ گردد، براى آنها هدیه آورد؛ گرچه آن هدیه، تكه سنگى باشد.‌» 
3. اطلاع رسانى‏
جابر بن عبد اللّه انصارى مى‏ گوید: «نَهى‏ رَسُولُ اللَّهِ‏ صلى‏ الله ‏علیه ‏وآله اَنْ یطْرُقَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ لَیلاً اِذا جاءَ مِنَ الْغَیبَةِ حَتّى‏ یؤْذِنَهُمْ؛ (49) رسول خداصلى‏ الله‏ علیه‏ وآله نهى فرمود از اینكه مردى شب از سفر برگردد و بدون اطلاع قبلى، در را بر خانواده ‏اش بكوبد.‌» 
4. شستشو و نماز
امام صادق ‏علیه‏ السلام مى‏ فرمایند: «اِذا قَدِمَ الرَّجُلُ مِنَ السَّفَرِ وَدَخَلَ مَنْزِلَهُ ینْبَغِى اَنْ لا یشْتَغِلَ بِشَیى‏ءٍ حَتّى‏ یصُبَّ عَلى‏ نَفْسِهِ الْماءَ وَیصَلِّىَ رَكْعَتَینِ وَیسْجُدَ وَیشْكُرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ؛ (50) هنگامى كه شخصى از سفر باز گردد و وارد منزلش شود، قبل از اینكه به كارى بپردازد شایسته است كه تنش را با آب شستشو دهد و دو ركعت نماز بخواند و سجده نماید و خدا را صد مرتبه شكر كند.‌» 
5. ولیمه دادن‏
رسول خداصلى ‏الله ‏علیه‏ وآله فرمودند: «اَلْوَلِیمَةُ فِى اَرْبَعٍ الْعُرْسِ وَالْخُرْسِ وَهُوَ الْمَوْلُودُ یعَقُّ عَنْهُ وَیطْعَمُ لَهُ وَاِعْذارٍ وَهُوَ خِتانُ الْغُلامِ وَالْاِیابِ وَهُوَ الرَّجُلُ یدْعُوا اِخْوانَهُ اِذا آبَ مِنْ غَیبَتِهِ؛ (51) ولیمه (مهمانى) در چهار چیز است: 1. عروسى؛ 2. مهمانى كودكى كه برایش قربانى مى‏ كنند و به خاطرش غذا مى‏ دهند؛ 3. اعذار كه مهمانى براى ختنه كردن پسر است، و 4. ایاب و آن چنین است كه انسان هرگاه از مسافرت برگشت، برادرانش را دعوت [به مهمانى‏] مى‏ كند.‌»

پی‌نوشـــــــــــت‌ها:

1) بحار الانوار، محمدباقر مجلسى، دار الاحیاء التراث العربى، ج 73، ص 221. 
2) مستدرك الوسائل، میرزا حسن نورى طبرسى، مؤسسه آل البیت‏ علیهم ‏السلام لاحیاء التراث، چاپ اوّل، 1407 ق، ج 8، ص 115. 
3) برگرفته از كتاب احكام و آداب سفر، محمّد وحیدى، سنابل، قم، چاپ اوّل، 1386 ش، ص 21 الى 23. 
4) الكافى، شیخ كلینى، تصحیح على‏اكبر غفارى، دار الاضواء، بیروت، ج 2، ص 174. 
5) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، تصحیح على‏اكبر غفارى، جامعه مدرسین، قم، ج 2، ص 271. 
6) همان، ص 272. 
7) مكارم الاخلاق، علامه طبرسى، ترجمه سید ابراهیم میرباقرى، انتشارات فراهانى، ج 11، ص 512. 
8) وسائل الشیعه، حر عاملى، مؤسسه آل البیت‏ علیهم ‏السلام لاحیاء التراث، قم، 1409 ق، ج 11، ص 358. 
9) همان. 
10) كنز العمال، حسام الدین هندى، مؤسسه الرسالة، بیروت، ج 6، ص 715. 
11) وسائل الشیعه، ج‏11، ص‏375. 
12) بحار الانوار، ج 73، ص 229. 
13) من لایحضره الفقیه، ج‏2، ص 279. 
14) مكارم الاخلاق، ج 1، ص 480. 
15) كنز العمال، ج 6، ص 702. 
16) مكارم الاخلاق، ج 1، ص 469. 
17) میزان الحكمة، محمدى رى‏شهرى، ترجمه حمیدرضا شیخى، دار الحدیث، قم، چاپ دوم، 1379، ج 5، ص 249. 
18) بحار الانوار، ج 73، ص 167. 
19) وسائل الشیعه، ج 11، ص 375. 
20) مكارم الاخلاق، ج 1، ص 463. 
21) بقره/255 - 257. 
22) مكارم الاخلاق، ج 1، ص 488. 
23) زخرف/13 و 14. 
24) الكافى، ج 3، ص 472. 
25) بحار الانوار، ج 73، ص 232. 
26) همان. 
27) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 277. 
28) همان، ص 276. 
29) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 293. 
30) همان، ص 280. 
31) مستدرك الوسائل، ج 8، ص 227. 
32) وسائل الشیعه، ج 11، ص 392. 
33) بحار الانوار، ج 73، ص 277. 
34) من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 294. 
35) همان، ص 297. 
36) ]. وسائل الشیعه، ج 12، ص 135. 
37) كنز العمال، ج 6، ص 706. 
38) همان، ص 711. 
39) بحار الانوار، ج 73، ص 273. 
40) كنز العمال، ج 6، ص 710. 
41) بحار الانوار، ج 73، ص 270. 
42) وسائل الشیعه، ج 11، ص 441. 
43) همان. 
44) همان. 
45) بحار الانوار، ج 73، ص 266. 
46) وسائل الشیعه، ج 11، ص 433. 
47) المحاسن، البرقى، تصحیح سید جلال الدین حسینى، دار الكتب الاسلامیة، قم، چاپ دوم، ص 377. 
48) بحار الانوار، ج 73، ص 283. 
49) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 300. 
50) بحار الانوار، ج 73، ص 283. 
51) همان، ص 288. 

برچسب‌ها: