روز عید، روز عبادت و گرفتن جایزه

22:40 - 1394/12/12

عید فطر و قربان، دو عید بزرگ اسلامی هستند كه هر ساله مسلمانان ایندو را با شكوه زیادی برگزار می كنند. از جمله اعمال مشترك این اعیاد، خواندن نماز است و هر یك ویژگیهای منحصر به فرد نیز دارند.
آنچه پیش رو دارید، بررسی اجمالی نماز عید و پاداشهایی است كه خداوند در آن روز قرار داده است.
الف. عید در قرآن
در قرآن به صورت مطلق، فقط یك بار، كلمه «عید» آمده است؛ آنجا كه عیسی علیه ‏السلام عرضه می دارد: «اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَینا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیرُ الرَّازِقِینَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیكُمْ فَمَنْ یكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِین»؛ (1) «پروردگارا از آسمان مائده ای بر ما بفرست تا برای اوّل و آخر ما، عیدی باشد، و نشانه ای از تو، و به ما روزی ده؛ تو بهترین روزی دهندگانی. خداوند (دعای او را مستجاب كرد و) فرمود: من آن را بر شما نازل می كنم؛ ولی هر كس از شما پس از آن كافر شود (و راه انكار پوید) او را مجازاتی می كنم كه احدی از جهانیان را چنان مجازات نكنم. »
نكات زیبایی در آیه وجود دارد كه برخی از آنها عبارت اند از:
1. درخواست با «اللهمَّ رَبَنا... » شروع شده است با اینكه نوع دعاهای قرآن با «ربّ» یا «ربّنا» شروع می شود. این، نشانه اهمیت مطلب درخواست شده، یعنی عید است.
2. غرض از درخواست عید، این است كه عیدی برای عیسی علیه ‏السلام و تمام امتش باشد و این امر مرضی  خداوند است؛ چرا كه عید واقعی، آن است كه مردم و جامعه را متحد و حیات ملّت را تجدید و زمینه نشاط عمومی آنان را فراهم آورد و اسباب عظمت دین آشكار شود. (2)
نماز عید در قرآن
قرآن كریم به طور صریح از روز عید فطر و قربان نام نبرده است؛ ولی در آن به نماز روز عید اشاره شده است؛ از جمله:
1. در قرآن كریم می خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى»؛ (3) «به یقین كسی كه پاكی جُست (و خود را تزكیه كرد) رستگار شد و (آنكه) نام پروردگارش را یاد كرد؛ سپس نماز خواند. »
آیه تصریح نكرده است كه منظور، كدام نماز است؛ ولی در روایت چنین تفسیر شده است: «وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى» قال: صَلوةُ الْفِطْرِ وَ  الْاَضْحَی؛ (4) مراد از صلوة و نماز، نماز عید فطر و عید قربان است. » تناسب هم اقتضا می كند كه مراد، نماز عید باشد؛ چرا كه تزكیه بیش تر در ماه رمضان و ایام حج مطرح است و نماز بعد از این دو زمان مقدس، نماز با حال و تزكیه است.
2. در آیه دیگر می خوانیم:
«فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَر»؛ (5) «پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی كن. » مراد از خواندن نماز در این آیه نیز به گفته مفسّران و روایت نقل شده از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله نماز عید قربان است. (6)
آیات در عین حالی كه متضمن وجوب صلوة عیدین در دوران حضور معصوم است، بر فضیلت آن نیز دلالت دارد؛ چرا كه در آیه اوّل می فرماید كه رستگاری از آن كسی است كه خود را پاكیزه كرد (یا قربانی كرد) و نماز عید برگزار كرد. معلوم می شود این نماز در رستگاری انسان نقش مهمّی دارد، به ویژه وقتی كه در كنار تزكیه ایام ماه مبارك رمضان و انجام مناسك حج قرار می گیرد.
در آیة دوّم با توجّه به نظر مشهور كه مراد از «كوثر»، فاطمه زهرا علیهاالسلام است به شكرانه این نعمت عظیم كه خداوند، یازده امام معصوم را از نسل او به وجود آورد، بهترین تشكر از خداوند، این است كه نماز عید، برپا و قربانی انجام شود و بنابر احتمال دیگر، نماز گزارد و هنگام نماز برای تكبیر دستها را بالا بیاورد. (7)
ب.  روز عید و نماز آن در روایات
در روایات به عناوین گوناگونی دربارة روز عید برمی خوریم كه ما فقط به دو قسمت اشاره می كنیم:
بخش اوّل: لزوم و وجوب نماز عید
نماز عید واجب است. این معنا در روایات فراوانی وارد شده است؛ از جمله امام صادق ‏علیه‏ السلام فرمود: «صَْلاةُ الْعِیدِینِ فَریضَةٌ؛ نماز عید فطر و قربان واجب است. »
حتی نسبت به زنان تصریح شده است كه شركت آنان نیز واجب است.
علی ‏علیه‏ السلام فرمود: «لَا تَحْبِسُوا النِّسَاءَ عَنِ الْخُرُوجِ فِی الْعِیدَینِ فَهُوَ عَلَیهِنَّ وَاجِب؛ (8) زنها را از رفتن به نماز عیدین منع نكنید؛ چرا كه نماز عید بر آنها لازم (ثابت) است. »
منتهی این پرسش به ذهن می آید كه فقهای ما در زمان غیبت، نماز عید را واجب نمی دانند. راز این فتوا چیست؟ در جواب باید گفت وجوب و لزوم عیدین، مشروط به وجود امام معصوم ‏علیه ‏السلام و حضور اوست.
روایات در این باره فراوان است؛ از جمله حضرت باقر‏علیه‏السلام فرمود: «لَا صَلَاةَ یوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَى إِلَّا مَعَ إِمَام؛ (9) نماز عید فطر و عید قربان بدون حضور امام (معصوم) واجب نیست. »
بخش دوّم: فضیلت نماز و روز عیدین
1. روز اجتماع مسلمین

علاوه بر اجتماع روزانه مسلمانان و هفتگی نماز جمعه، در اجتماع سالانه در كنار اجتماع حج دو گردهمایی به نام نماز عیدین داریم كه بسیار باشكوه است. امامان ما بر این اجتماعات تكیه كرده اند و آن را مایة عزّت مسلمانان می دانند؛ از جمله امام هشتم ‏علیه ‏السلام فرمود: «إِنَّمَا جُعِلَ یوْمُ الْفِطْرِ الْعِیدَ لِیكُونَ لِلْمُسْلِمِینَ مُجْتَمَعاً یجْتَمِعُونَ فِیهِ وَ یبْرُزُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیمَجِّدُونَهُ عَلَى مَا مَنَّ عَلَیهِمْ فَیكُونُ یوْمَ عِیدٍ وَ یوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ یوْمَ فِطْرٍ وَ یوْمَ زَكَاةٍ وَ یوْمَ رَغْبَةٍ وَ یوْمَ تَضَرُّعٍ؛ (10) همانا روز فطر به این سبب عید قرار داده شده است تا مردم در آن روز گرد هم آیند و برای خدا بیرون بیایند و او را ستایش كنند برای نعمتهایی كه به آنها داده. آن روز، روز عید و روز اجتماع و برگشت به فطرت است و دادن زكات (فطر)، و روز رغبت و روز تضرّع و زاری است... . »
به راستی كه این اجتماعات، نمایش قدرت و عظمت اسلام و مسلمانان و نشانه وحدت آنان و مهربانی آنها با همدیگر است.
2. همچون روز قیامت
همچنان كه روز قیامت، روز سرنوشت سازی است و همه در انتظار اعلام نتایج پرونده ها هستند، روز عید نیز چنین حالتی دارد؛ از اینرو علی‏علیه‏السلام فرمود: «أَیهَا النَّاسُ إِنَّ یوْمَكُمْ هَذَا یوْمٌ یثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یخْسَرُ فِیهِ الْمُسِیئُونَ وَ هُوَ أَشْبَهُ یوْمٍ بِقِیامَتِكُمْ فَاذْكُرُوا بِخُرُوجِكُمْ عَنْ مَنَازِلِكُمْ إِلَى مُصَلَّاكُمْ خُرُوجَكُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّكُمْ وَ اذْكُرُوا بِوُقُوفِكُمْ فِی مُصَلَّاكُمْ وُقُوفَكُمْ بَینَ یدَی رَبِّكُمْ وَ اذْكُرُوا بِرُجُوعِكُمْ إِلَى مَنَازِلِكُمْ رُجُوعَكُمْ إِلَى مَنَازِلِكُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ النَّار؛ (11)  ای مردم! به راستی این روز (عید فطر) روزی است كه به نیكان ثواب داده می شود و بدان زیانكار می شوند. آن روز، شبیه ترین روز به روز قیامت شما است. پس با خارج شدن از خانه هایتان به سوی محل نماز، خارج شدنتان ازقبر و به سوی پروردگارتان رفتن را به یاد آورید و هنگام ایستادن در مصلی، ایستادن در پیشگاه پروردگار را به خاطر آورید و هنگام بازگشت به سوی خانه هایتان، بازگشت خود را به جایگاهتان در بهشت یا جهنم به یاد آورید. »
در این روایت به چهار شباهت روز عید با قیامت اشاره شده است:
1. روز پاداش خوبان و مجازات بدان است؛
2. خروج از منازل همچون خروج از قبر است؛
3. لحظه وقوف در مصلی همچون وقوف در پیشگاه الهی است؛
4. لحظه برگشت به خانه، همچون لحظه رفتن به سوی بهشت یا جهنّم است.
3. روز اعلام برندگان
ماه مبارك رمضان و همین طور اعمال سنگین و دقیق و پرخرج حج در واقع، میدان مسابقه ای برای مسلمانان و مؤمنان است كه نتایج آن در روز عید اعلام می شود، و معلوم می شود چه كسانی به میهمانی بزرگ الهی در شهر الله و بیت الله بار یافته و چه كسانی در این مسابقه مردود یا تجدید شده اند.
در روایت آمده است كه حسین بن علی ‏علیه ‏السلام نگاهی به مردم افكند كه در روز عید فطر می خندند و مشغول لعب و بازی هستند؛ آن گاه رو به اصحاب خویش كرد و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ یسْتَبِقُونَ فِیهِ بِطَاعَتِهِ إِلَى رِضْوَانِهِ فَسَبَقَ فِیهِ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ تَخَلَّفَ آخَرُونَ فَخَابُوا فَالْعَجَبُ كُلُّ الْعَجَبِ مِنَ الضَّاحِكِ اللَّاعِبِ فِی الْیوْمِ الَّذِی یثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یخِیبُ فِیهِ الْمُقَصِّرُونَ وَ أیمُ اللَّهِ لَوْ كُشِفَ الْغِطَاءُ لَشُغِلَ مُحْسِنٌ بِإِحْسَانِهِ وَ مُسِی‏ءٌ بِإِسَاءَتِه؛ (12) به راستی خداوند ماه رمضان را محل امتحان (و مسابقه) برای خلقش قرار داده است كه در آن به سبب طاعت و بندگی برای رسیدن به رضوان و رضایت الهی مسابقه می دهند. سپس در آن گروهی پیشی می گیرند، پس رستگار می شوند و گروهی نافرمانی می كنند، پس زیان می بینند. تعجب بسیار از كسانی است كه در این روز می خندند و مشغول بازی و سرگرمی هستند؛ در حالی كه نیكان در آن روز پاداش و جایزه می گیرند و مقصران زیان می بینند. قسم به خدا! اگر پرده كنار رود (خواهی دید كه) نیكوكار مشغول احسان خویش و بدكار گرفتار بدیهای خویش هستند. »
4. روز گرفتن جایزه
در مسابقات دنیوی، گاه بین اعلام برندگان و گرفتن جایزه فاصله می افتد؛ امّا در قانون الهی همزمان با اعلام برندگان، جوایز نیز اعطاء می شود؛ آن  هم نه جایزه های مادّی و دنیوی كه شاهان و انسانها اعطا می كنند؛ بلكه جوایزی معنوی و ابدی كه فقط از طرف خداوند اعطا می شود.
از جابر نقل شده است كه امام باقر‏علیه ‏السلام فرمود: «قَالَ النَّبی صلی الله علیه وآله اِذا كانَ أَوَلَ یوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نادَی مُنادٍ: أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِكُمْ ثُمَّ قَالَ یا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیسَتْ بِجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوكِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یوْمُ الْجَوَائِز؛ (13) پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: روز اوّل شوال (و عید فطر) كه می شود منادی ندا می دهد:  ای مؤمنان! صبح گاهان به دنبال جوایزتان باشید [كه از طرف خداوند متعال آماده شده است]. سپس فرمود:  ای جابر! جوایز خدا مانند جوایز شاهان [مادّی] نیست [بلكه جوایز بسیار ارزشمند و غیر قابل توصیف است]. سپس فرمود: آن روز، روز (گرفتن) جایزه ها است. »
از امام صادق ‏علیه‏ السلام نقل شده است كه فرمود: «إِذَا كَانَ صَبِیحَةُ یوْمِ الْفِطْرِ نَادَى مُنَادٍ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِكُم؛ (14) زمانی كه صبح روز عید فطر می شود منادی [از آسمان] ندا می كند صبح زود به دنبال [گرفتن] جوایزتان باشید. »
جایزه چیست؟
در این كه جایزة مؤمنان در روز عید چیست و خداوند چه پاداشی برای آنان در نظر گرفته است، عبارتها و بیانهای مختلفی وارد شده است كه به نمونه هایی اشاره می شود:
1. بهشت: امیرمؤمنان علی‏علیه‏السلام در خطبه عید فطر درباره جایزه این روز می فرماید: « أَلَا وَ إِنَّ السُّبْقَةَ الْجَنَّةُ وَ الْغَایةَ النَّار؛ (15) بیدار باشید جایزه (این مسابقه) بهشت (جاودان) است و پایان (بازنده آن) آتش جهنّم خواهد بود. »
2. عطای فراوان و بخشش بزرگ: پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در این باره فرمود: «إِنَّ الْمَلَائِكَةَ یقُومُونَ یوْمَ الْعِیدِ عَلَى أَفْوَاهِ السِّكَّةِ وَ یقُولُونَ اغْدُوا إِلَى رَبٍّ كَرِیمٍ یعْطِی الْجَزِیلَ وَ یغْفِرُ الْعَظِیم؛ (16) ملائكه در روز عید بر لبان انسانهای ساكت قرار گرفته، [و یا در مسیر مردم ایستاده] می گویند: صبحگاه بر پروردگار كریم وارد شوید كه عطای فراوان و بخشش زیاد دارد. »
تعبیر عطای جزیل و غفران عظیم از ناحیة خدای كریم برای ما انسانها به راحتی قابل درك و فهم نیست.
3. بخشش گناهان: بعد از ماه مبارك رمضان به ویژه، در روز عید فطر، افراد قابل بخشش بخشیده می شوند. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در این باره فرمود كه وقتی مردم به سوی نماز عید بیرون می روند، خداوند بر این امر اطلاع دارد، و می فرماید: «عِبَادِی لِی صُمْتُمْ وَ لِی صَلَّیتُمْ عُودُوا مَغْفُوراً لَكُمْ؛ (17) بندگان من! برای من روزه گرفتید و برای من نماز گذاردید، برگردید [به خانه هایتان]؛ در حالی كه بخشیده شده اید. »
راستی بخشیده شدن گناهان و گناهكاران بالاتر از حدّ تصور ماست. شیخ عباس قمی رحمه الله نقل كرده است در آخر هر روز از روزهای ماه رمضان در وقت افطار حق تعالی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می كند و چون شب جمعه می شود در هر ساعتی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می كند كه هر یك مستوجب عذاب شده باشند و در شب و روز آخر ماه به اندازة آنچه در تمام ماه آزاد كرده است، آزاد می كند. » (18)
این معنا در روایت پیشین به خوبی خود را نشان داده است: «عودُوا مغفورا. »
4. نعمتهای آخرتی: در درون بهشت، نعمتهای فراوانی برای روزه داران در نظر گرفته شده است كه در روز فطر به مؤمنان اعطا می شود.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «إِنَّ اللَّهَ بَنَى الْجَنَّةَ مِنْ یاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ سُبِكَتْ بِالذَّهَبِ سُتُورُهَا السُّنْدُسُ وَ الْإِسْتَبْرَقُ أَشْجَارُهَا الزُّمُرُّدُ ثِمَارُهَا الْحُلَلُ أَعَدَّهَا اللَّهُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ یوْمَ الْفِطْرِ؛ (19) به راستی خداوند، بهشت را از یاقوت سرخ ساخته است و باطلا  به هم پیوند داده است. پرده های آن از سندس و ابریشم ضخیم است و درختهایی از زمرد دارد كه میوه های آن زیبا است. خداوند آن را برای این امّت در روز عید فطر آماده ساخته است. »
راه رسیدن به جایزه
حسن ختام سخن،  این است كه انسان چگونه می تواند به این همه پاداش دست یابد؟ توبه و انقلاب روحی علاوه بر انجام واجبات و انجام روزه ها و نمازها در رسیدن به این جایزه نقش تعیین كننده دارد.
حضرت علی ‏علیه ‏السلام در این باره فرمود: «أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیوْمَ یوْمٌ حُرْمَتُهُ عَظِیمَةٌ وَ بَرَكَتُهُ مَأْمُولَةٌ وَ الْمَغْفِرَةُ فِیهِ مَرْجُوَّةٌ فَأَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ وَ تَعَرَّضُوا لِثَوَابِهِ بِالتَّوْبَةِ وَ الْإِنَابَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ التَّضَرُّعِ فَإِنَّهُ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یعْفُو عَنِ السَّیئَات؛ (20) بیدار باشید،  امروز روزی است كه احترامش بزرگ و بركتش مورد آرزو [ی ممكن] و آمرزش (خداوند) در آن روز امید می رود. پس خدا را فراوان یاد كنید و خود را در معرض ثواب الهی با توبه و برگشت و خضوع (در مقابل الهی)  و (گریه و) زاری قرار دهید. پس به راستی، خداوند، توبه را از بندگانش می پذیرد و گناهان را می بخشد. »
جمع بندی
می توان گفت روز عید، روز عبادت و یاد خدا و تقدیس و تسبیح اوست و نماز عید در رأس عبادتها قرار دارد و از طرف دیگر روز رسیدن به پاداش و گرفتن جایزه تلاش و عبادتهای ماه رمضان (ویا جایزه مناسك حج) است و مهم ترین پاداش، رسیدن به بهشت و نعمتهای فراوان آن و بخشش گناهان و اعطای فراوان الهی است.
راه رسیدن به این جایزه هم توبه واقعی، گریه و زاری و خشوع و خضوع در پیشگاه قدس الهی است.

پی نوشـــــــــــــت ها:

(1). مائده/114.
(2). ر.ك: الميزان، علّامه سيد محمد حسين طباطبائي، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1362ش، ج6، ص251 و 252.
(3). اعلي/15 و 16.
(4). بحار الانوار، علامه مجلسي، دار احياء التراث، مؤسسة الوفاء، بيروت، ج87، ص348.
(5). كوثر/2.
(6). بحار الانوار، ج78، ص349.
(7). تفسير الصافي، فيض كاشاني، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، بيروت، بي تا، ج5، ص383.
(8). بحار الانوار، ج78، روايت 1 ـ4.
(9). وسائل الشيعه، ج5، ص96.
(10). همان، ج5، ص141، روايت4.
(11). همان، ص141، حديث 1، باب38.
(12). من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1413ه‍ ق، ج1، ص511.
(13). الكافي، شيخ كليني، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج4، ص168.
(14). همان.
(15). مستدرك الوسائل، ج6، ص156، ادامه حديث9.
(16). همان، ص154.
(17). همان، ص121، حديث 3 (6587).
(18). مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، انتشارات مطبوعات ديني، قم، سوّم، 1377ش، ص286.
(19). مستدرك الوسائل، ج6، ص154، حديث6 (6677).
(20). همان، ص160.