عبد الكريم پاك نيا تبریزی
مقدمه
تاکی به تمنای وصال تو یگانه
اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه
خواهد به سر آید، شب هجران تو یانه؟
ای تیر غمت را دل عشاق نشانه
جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه
رفتم به در صومعة عابد و زاهد
دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد
در میکده رهبانم و در صومعه عابد
گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد
یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه
ماه رجب، آغاز پرفضیلت ترین ماههای سال قمری (رجب، شعبان و رمضان) است. ماه رجب را «أَصَب» به مناسبت ریزش رحمت الهی می گویند و به مناسبت تعطیل شدن جنگ و قتال و حرمت و عظمت آن «اَصَمْ» نام گذاری کرده اند.
ماه رجب، به دليل برخورداري از مزاياي گوناگون و توجه به ابعاد معنوي و مناسبتهای آن، ماه معرفت، عبادت، ولایت، رسالت، شهادت، شرافت و عبودیت است و رجب به معنای با عظمت است.
این ماه پربرکت نامهاي ديگري نيز دارد؛ نامهايي مثل ماه آمرزشخواهي (شهرُ الاستغفار)؛ ماه تک (رَجَبُ الفَرد) به دليل تنها واقع شدن و جدا شدن آن از ساير ماههاي حرام؛ ماه سرشار (رَجَبُ الاَصَبّ) به دليل نزول سرشار رحمت الهي؛ ماه اميرمؤمنان (شهرُ اميرِالمؤمنين)، ماه ريسمان الهي (اَصَمْ) يعني برخوردار از فضيلتهاي بسيار و یا به معنای کر و ناشنوا که از شهادت به گناهان بندگان در روز قیامت کر است و فقط به خوبیها شهادت میدهد و بالاخره نام دیگرش رجب المرجَّب به معنای بزرگ و باهیبت است که حقیقتاً مهابت معنوی این ماه تمام عاشقان راه حق و سالکان طریق سعادت را تحت تأثیر قرار میدهد و آنان با زبان حال و قال زمزمه می کنند که:
عقده دل وا نما، ماه رجب ميرسد
هلهله کن عاکفا، ماه طرب ميرسد
با توجه به اهمیت مناسبتهای مختلف ماه رجب و مراسمهای عرفانی آن، در این نوشتار با اشاره به عظمت و فضائل ماه مبارک رجب، نکات و لطائفی را در این مورد، به عاشقان معرفت و پاسداران معنویت، تقدیم می کنیم.
امیدواریم در پرتو آشنائی بیشتر با معارف قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) از این فرصتهای طلائی بیشترین بهره را برده و در گسترش عطر معنویت در جامعه از این طریق سهیم باشیم. انشاءالله
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در فضیلت این ماه میفرماید: «أَلَا إِنَّ رَجَبَ شَهْرُ اللَّهِ الْأَصَمُّ وَ هُوَ شَهْرٌ عَظِيمٌ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ الْأَصَمَ لِأَنَّهُ لَا يُقَارِنُهُ شَهْرٌ مِنَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُرْمَةً وَ فَضْلًا وَ كَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ يُعَظِّمُونَهُ فِي جَاهِلِيَّتِهَا؛ [ای مردم] بدانید که ماه رجب ماه "اصم" خداوند است و همانا ماهی است بس بزرگ و علت نامگذاری این ماه به "اصم" این است که هیچ ماهی از ماههای سال از نظر فضیلت و حرمت نزد خدای تبارک و تعالی، به آن نمیر سد. حتی اهل جاهلیت نیز در عین جاهلیت شان آن را گرامی می داشتند.»
الف. ویژگیهای ماه رجب از منظر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)
1. در آستانه رضوان الله
بندگان خدا با رسیدن موسم رجب در معرض رحمت و رضوان الهی قرار دارند که به اندک تلاشی و عمل به سادهترین دستورات این ماه، به عالیترین مقامات معنوی دست مییابند؛ به این جهت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «أَلَا فَمَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ يَوْماً إِيمَاناً وَ احْتِسَاباً اسْتَوْجَبَ رِضْوَانَ اللَّهِ الْأَكْبَرَ وَ أَطْفَى صَوْمُهُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ غَضَبَ اللَّهِ وَ أَغْلَقَ عَنْهُ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ ؛ وَ لَوْ أَعْطَى مِلْءَ الْأَرْضِ ذَهَباً مَا كَانَ بِأَفْضَلَ مِنْ صَوْمِهِ؛ بدانيد كه اگر كسى يك روز رجب را بخاطر ايمان و پاداش الهى روزه بگيرد، سزاوار رضايت بزرگتر خداوند مىشود و روزه او در اين روز خشم خدا را خاموش كرده و درى از درهاى آتش را به روى او مىبندد. و اگر به اندازه زمين طلا بدهد، بهتر از روزۀ ماه رجب نخواهد بود.»
2. ماه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)
آن گرامی ماه رجب را ماه خویش میخواند، چرا که هر مناسبت و عملی در این ماه با وجود مقدس آن حضرت پیوند دارد؛ بهویژه بعثت آن وجود گرامی در این ماه که آغاز نجات عالم هستی از جهل و ظلمت شد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «أَلَا إِنَّ رَجَبَ وَ شَعْبَانَ شَهْرَايَ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرُ أُمَّتِي؛ آگاه باشید! ماه رجب و ماه شعبان دو ماه من هستند و ماه رمضان ماه امتم.»
3. فقط عمل خالص
پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) شرط اساسی استفاده از برکات ماه رجب را فقط عمل مخلصانه میداند و میفرماید: «وَ لَا يَسْتَكْمِلُ أَجْرَهُ بِشَيْءٍ مِنَ الدُّنْيَا دُونَ الْحَسَنَاتِ إِذَا أَخْلَصَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ [در پذیرش اعمال ماه رجب،] جز حسنات چیز دیگری از امور دنیا پاداش او را کامل نمیکند، البته در صورتى كه خالصانه فقط برای خداى عزّوجلّ انجام داده باشد.»
4. ده دعای مستجاب
یکی از بهترین پاداشهای این ماه، ده دعای مستجاب در هنگام افطار است که حضرت فرمود: «وَ لَهُ إِذَا أَمْسَى عَشْرَ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٍ إِنْ دَعَا بِهِ دَاعٍ بِشَيْءٍ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَّا ادَّخَرَ لَهُ مِنَ الْخَيْرِ أَفْضَلَ مِمَّا دَعَا مِنْ أَوْلِيَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ وَ أَصْفِيَائِهِ؛ و موقعى كه شب و هنگام افطار روزهدار در ماه رجب فرا میرسد، از سوی خداوند ده دعاى مستجاب دارد. اگر خواسته دنيايى داشته باشد، خدا به او مىدهد و الا خيرهايى براى او ذخيره مىكند كه از بهترين چيزهايى است كه اوليا و برگزيدگان خدا آن را در دعاى خود خواستهاند.»
5. ماه آغاز زندگی پاک
مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ ثَلَاثِينَ يَوْماً نَادَى مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَمَّا مَا مَضَى فَقَدْ غُفِرَ لَكَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فِيمَا بَقِيَ؛ کسی که سی روز از ماه رجب را روزه بگیرد، یک منادی از آسمان صدا میزند: اى بنده خدا گذشتهات بخشيده شد، در بقيه عمر عمل خود را از نو شروع كن.»
و در ادامه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) وعدۀ بهترین پاداش بهشتیان را به او میدهد.
روشی سهل الوصول
در ادامه گفتگوی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با مسلمانان عرض شد: اى پيامبر خدا، كسى كه به علت ضعف يا مرض، يا بانویی كه به علت عذر شرعی نتواند روزه بگيرد، چه كارى انجام دهد تا به آنچه فرمودى برسد؟
آن حضرت فرمود: «يَتَصَدَّقُ كُلَّ يَوْمٍ بِرَغِيفٍ عَلَى الْمَسَاكِينِ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّهُ إِذَا تَصَدَّقَ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ كُلَّ يَوْمٍ نَالَ مَا وَصَفْتُ وَ أَكْثَرَ إِنَّهُ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِيعُ الْخَلَائِقِ كُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ عَلَى أَنْ يُقَدِّرُوا قَدْرَ ثَوَابِهِ مَا بَلَغُوا عُشْرَ مَا يُصِيبُ فِي الْجِنَانِ مِنَ الْفَضَائِلِ وَ الدَّرَجَاتِ؛ براى هر روز قرص نانى به مساکین صدقه بدهد. قسم به كسى كه جانم بدست اوست، اگر هر روز اينطور صدقه بدهد، به آنچه گفتم و بيش از آن مىرسد؛ زيرا اگر جميع مخلوقات آسمانها و زمين همگى جمع شوند تا مقدار ثواب اين عمل را معين كنند، به يك دهم فضائل و درجاتى كه در بهشت به آن مىرسد، نمىرسند.»
عرض شد: اى رسول خدا كسى كه نتواند صدقه بدهد چه كارى انجام دهد تا به آنچه فرمودى برسد؟ حضرت فرمودند: «يُسَبِّحُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ كُلَّ يَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ إِلَى تَمَامِ ثَلَاثِينَ يَوْماً بِهَذَا التَّسْبِيحِ مِائَةَ مَرَّةٍ؛ با اين تسبيح در هر روزِ ماه رجب صد بار خدا را اینگونه تسبيح مىكند تا سى روز تمام شود: سُبْحَانَ الْإِلَهِ الْجَلِيلِ سُبْحَانَ مَنْ لَا يَنْبَغِي التَّسْبِيحُ إِلَّا لَهُ سُبْحَانَ الْأَعَزِّ الْأَكْرَمِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ هُوَ لَهُ أَهْلٌ.»
6. رفع عذاب در این ماه
ثوبان از همراهان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می گوید: با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در قبرستان بوديم. حضرت ايستاد و گذشت و دوباره ايستاد. عرض كردم: يا رسول الله، چرا اين گونه رفتار مي كنيد؟ پس آن حضرت گريه شديدي كرد، ما هم گريه كرديم. آن گاه فرمود: «هَؤُلَاءِ يُعَذَّبُونَ فِي قُبُورِهِمْ فَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْهُمْ فَفَعَلَ فَلَوْ صَامُوا مِنْ رَجَبٍ وَ قَامُوا لَيْلَهُ مَا عُذِّبُوا فِي قُبُورِهِمْ؛ [اي ثوبان] اینان کسانی هستند که عذاب میشوند در قبورشان؛ من از خدای متعال درخواست کردم که عذاب آنها را تخفیف دهد و خداوند عذاب آنها را تخفيف داد. [سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:] اگر [كساني از اهل اين قبرستان، كه در عذابند، يك روز] از ماه رجب را روزه گرفته بودند و يك شب را تا صبح قيام مي كردند و به عبادت مي پرداختند، در قبرها معذب نمي شدند.»
سایر ویژگیهای ماه رجب در نگاه پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، عبارتند از: «ماه حرام»، «بهترین زمان انجام عمره»، «موسم عذرخواهی»، «فرصت تکمیل خوبیها» و... که در اینجا بنا به رعایت اختصار، از ذکر روایات مربوط به این ویژگیها صرف نظر میکنیم.
ب. فضیلت لیلة الرغائب
لیلة الرغائب (شب آرزوها) به نخستین شب جمعه ماه رجب گفته می شود. در این شب فرشتگان بر زمین نازل می شوند تا رحمت الهی را به اهل عالم عرضه نمایند.
واژه «رغائب» جمع «رغیبه» به معنای چیزی که مورد رغبت و میل است و نیز به معنای عطا و بخشش فراوان می باشد. بنابر معنای اول «لیلۀ الرغائب» شبی است که میل و توجه به عبادت و بندگی در آن بسیار است و بندگان خدا در این شب گرایش زیادی به رفتن به در خانه خدا و ارتباط و انس با او دارند. بر پایه معنای دوم، «لیلۀ الرغائب» شبی است که در آن عطاء و بخشش خدا بسیار است و بندگان خداوند با رو آوردن به بارگاه خدا و خشوع در برابر بزرگی خدا، شایسته دریافت انعام و عطا و بخشش بیکرانه خدا می شوند.
از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) روايت شده است كه فرمود: «لَا تَغْفُلُوا عَنْ لَيْلَةِ أَوَّلِ جُمُعَةٍ مِنْهُ فَإِنَّهَا لَيْلَةٌ تُسَمِّيهَا الْمَلَائِكَةُ لَيْلَةَ الرَّغَائِبِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ إِذَا مَضَى ثُلُثُ اللَّيْلِ لَا يَبْقَى مَلَكٌ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا وَ يَجْتَمِعُونَ فِي الْكَعْبَةِ وَ حَوَالَيْهَا وَ يَطَّلِعُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَيَقُولُ لَهُمْ يَا مَلَائِكَتِي سَلُونِي مَا شِئْتُمْ فَيَقُولُونَ يَا رَبَّنَا حَاجَتُنَا إِلَيْكَ أَنْ تَغْفِرَ لِصُوَّامِ رَجَبٍ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِكَ؛ از اولين شب جمعه در ماه رجب غافل نشويد؛ زيرا شبى است كه فرشتگان آن را "ليلة الرغائب" مىنامند. اين نامگذارى به اين جهت است كه هنگامى كه يك سوم از شب گذشت، هيچ فرشتهاى در آسمانها و زمين نمىماند، مگر اينكه در كعبه و اطراف آن جمع مىشوند. آنگاه خداوند به طور غير منتظرهاى نورش را بر آنان ظاهر میکند و به آنان مىفرمايد: اى فرشتگانم هر چه مىخواهيد از من درخواست كنيد. فرشتگان عرض مىكنند: حاجت ما اين است كه از روزهداران رجب درگذرى. خداوند مىفرمايد: اين كار را انجام دادم.»
آقا میرزا جواد ملکی تبریزی(رحمه الله) در ذیل این حدیث میگوید: «بهتر است كسى كه اين حديث را مىشنود، در اين شب، زياد بر فرشتگان صلوات فرستاده تا تكليفى را كه آيه تحيّت به عهدۀ ما گذاشته، به اندازۀ توانايى انجام داده باشد.»
ج. سیرۀ خوبان در این ماه
سیرۀ رجبیه امام سجاد(علیه السلام)
طاووس يمانى مىگويد: در ماه رجب از كنار حجر اسماعیل گذشتم، ديدم كسى است كه به ركوع و سجوده مىرود. دقت كردم ديدم امام على بن الحسين(علیه السلام) است، با خود گفتم: خوشا به حالت! مردى صالح از اهل بيت نبوت است، قسم به خدا كه بايد دعاى او را غنيمت شمارم.
مراقب احوال او بودم تا كه از نماز خود فارغ شد. كف دستان خود را به جانب آسمان بلند كرد و گفت: «سَيِّدِي سَيِّدِي وَ هَذِهِ يَدَايَ قَدْ مَدَدْتُهُمَا إِلَيْكَ بِالذُّنُوبِ مَمْلُوَّةٌ وَ عَيْنَايَ إِلَيْكَ بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةٌ وَ حَقٌّ لِمَنْ دَعَاكَ بِالنَّدَمِ تَذَلُّلًا أَنْ تُجِيبَهُ بِالْكَرَمِ تَفَضُّلًا سَيِّدِي أَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ خَلَقْتَنِي فَأُطِيلَ بُكَائِي أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَلَقْتَنِي فَأُبَشِّرَ رَجَائِي؛ آقاى من، آقای من، اين دستان پر از گناه را به درگاهت بالا آوردم، و چشمانم اميد به تو دارد، و كسى كه با پشيمانى (از كرده خود) تو را در حال زار فراخواند، سزاوار آن است كه با لطف و كرمت پاسخگويى، آقاى من! آيا مرا از تيرهروزان قرار دادى تا كه بسيار بگريم، يا كه از نيكبختان گردانيدى تا اميدوار باشم.»
و در ادامه میفرمود: «سَيِّدِي مَا أَنَا وَ مَا خَطَرِي هَبْ لِي خَطَايَايَ بِفَضْلِكَ وَ جَلِّلْنِي بِسِتْرِكَ وَ اعْفُ عَنْ تَوْبِيخِي بِكَرَمِ وَجْهِك؛ آقاى من! من كىام؟ از تو مىخواهم كه به فضلت از من درگذرى، و بدى مرا بپوشانى، و با كرمت از توبيخ و سرزنشم عفو فرمائی!.»
آنگاه به سجده افتاد و فرمود: «أَعُوذُ بِكَ مِنْ نَارٍ حَرُّهَا لَا يُطْفَى وَ جَدِيدُهَا لَا يَبْلَى وَ عَطْشَانُهَا لَا يَرْوَى ؛ بتو پناه مىبرم از آتشى كه گرمايش خاموش نمىشود، و تازهاش کهنه نمیشود، و تشنهاش سيراب نمى گردد.»
آنگاه گونه راست خود را بر زمين نهاد و فرمود: «اللَّهُمَّ لَا تُقَلِّبْ وَجْهِي فِي النَّارِ بَعْدَ تَعْفِيرِي وَ سُجُودِي لَكَ بِغَيْرِ مَنٍّ مِنِّي عَلَيْكَ بَلْ لَكَ الْحَمْدُ وَ الْمَنُّ عَلَيَّ؛ خدايا، پس از آنكه صورتم براى تو سر به خاك نهاد و خاكآلود شد، ديگر اين صورت را در آتش مسوزان، بدون آنكه من هيچ منتى بر تو داشته باشم، بلكه تمام منت از آنِ تو بر من است.»
آنگاه سمت چپ صورت خود را بر زمين گذاشت و فرمود: «ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَكَانَ وَ اعْتَرَفَ؛ بر كسى كه بد كرده و گناه كرد، و در برابرت به خوارى افتاده و به نافرمانى و معصيت خود اعتراف نمود رحم فرما.»
آنگاه به سجده بازگشت و پيشانى خود را بر زمين نهاد و فرمود: «إِنْ كُنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ؛ اگر من بنده بدى بودم ولى تو خداى خوبى هستى.»
و در پایان صد بار فرمود: «الْعَفْوَ الْعَفْوَ...؛ از تو درخواست عفو و بخشش دارم.»
[طاووس يمانى مىگويد:] به گريه افتادم تا آنجا كه صداى گريه من بلند شد و نالههایم را امام سجاد(علیه السلام) شنید، و فرمود: «مَا يُبْكِيكَ يَا يَمَانِيُّ أَ وَ لَيْسَ هَذَا مَقَامَ الْمُذْنِبِينَ؛ يمانى! چرا گريه مىكنى؟ مگر اينجا جايگاه گناهكاران نيست... .»
طاووس یمانی میگوید: همین برنامه حضرت سجاد(علیه السلام) را در سال بعدی در کوفه شاهد بودم.
سخن عارف تبریزی
عارف کم نظیر، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در مورد شرافت ماه رجب و مراقبات آن مینویسد:
«اين ماه ماه بسيار شريفى است به اين جهت كه:
1. از ماههاى حرام مىباشد؛
2. از اوقات دعا مىباشد و حتى در زمان جاهليت به اين مطلب مشهور بوده و مردم آن زمان منتظر اين ماه بوده تا در آن دعا كنند؛
3. اين ماه، ماه امير المؤمنين(علیه السلام) مىباشد، همانطور كه در بعضى از روايات آمده است؛ چنانچه شعبان، ماه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و رمضان ماه خداى متعال مىباشد؛
4. شب اول آن يكى از چهار شبى است كه تأكيد به زنده نگهداشتن آن به عبادت شده است؛
5. دربارۀ روز نيمه آن آمده است كه محبوبترين روزها نزد خداوند بوده و زمان انجام عمل «استفتاح» است كه بهطور مفصل خواهد آمد؛
6. روز بيست و هفتم اين ماه، مبعث پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مىباشد.
روزى كه زمان ظهور رحمت خداوند است. چيزى كه از اول خلقت تا كنون مانند آن ديده نشده است.
اين گوشهاى از فضايل اين ماه بود و ما توان فهم تمام فضايل اين ماه شريف را نداريم.»
درسی از آیت الله کوهستانی(رحمه الله)
این همه برکات ماه رجب را کسانی دریافت میکنند که شرائط عبودیت را رعایت کنند؛ در ضمن خاطرهای که در ادامه میآید، یکی از این شرایط روشن شده است.
یکی از خادمین آیت الله کوهستانی نقل میکند: روزی آقا جان از من خواست به اتفاق هم به آسیاب آبی ایشان برویم، به سمت آسیاب حرکت کردیم و پس از رسیدن و استراحتی کوتاه، آقا آسیابان را خواست و به او گفت: چند روز قبل آرد چه کسی را به منزل ما فرستادی؟ آسیابان گفت: شخصی به نام میرزا علی اکبر (ظاهرا مردی متمکن و بهایی بوده است) گندم خوبی داشت و آردش بسیار سفید بود و من مزد آن را برای شما فرستادم، تا این جمله را گفت، آقا چهرهاش تغییر کرد و با عصبانیت فرمود: مؤمن! ما را از فضیلت ماه رجب محروم کردی.
این توجه و مراقبت به خاطر آن بود که آیت الله دیدند مدتی است قلبشان اقبال و رغبت چندانی به عبادت ندارد و مانند گذشته از عبادت و نمازش لذت نمی برد.
در فکر و اندیشه بود که این نقطه تاریک را بیابد، ابتدا از منزل جستجو کرد و از خانواده پرسید آیا شما آرد از کسی قرض گرفتهاید یا از آرد وقفی و یا سهم امام استفاده کردهاید؟ وقتی از منزل مطمئن شد، سراغ آسیابان را گرفت و متوجه گشت که این عدم رغبت از آن آردی است که آسیابان برای او فرستاده بود.
حاج آقا رحیم ارباب
استاد مطهری(رحمه الله) در خاطرات رجبیه اش مینویسد: «یادم است که در ماه مبارک رجب در سال 21 که تابستان بود و به اصفهان رفته بودیم، میرفتیم به درس آقای حاج آقارحیم ارباب سلمه الله تعالی که از بزرگان هستند. من این ذکر را اول بار از این مرد شنیدم. میدیدم که خیلی کند صحبت میکند و اذکار را بالخصوص خیلی با تأنّی و حضور قلب میگوید: سُبْحانَ الْالهِ الْجَلیلِ، سُبْحانَ مَنْ لایَنْبَغِی التَّسْبیحُ الّا لَهُ، سُبْحانَ ذِی الْعِزَّةِ وَالْجَلالِ ... میدیدم این مرد مرتب اینها را میگفت. چون پیرمرد بود و نمی توانست روزه های مستحبی ماه رجب را بگیرد، آن را با این جبران میکرد.»
د. اعتکاف رجبیه
از سیزدهم تا پانزدهم ماه مبارک رجب آغاز ایام البیض و روزهای مقدس و پر فیض اعتکاف است که اهل عبادت و عاشقان دعا و مناجات همه ساله با شوق و اشتیاق انتظار چنین روزهای معنوی، میکوشند تا بار دیگر جان و دل خود را صفا و شفا بخشند.
از منظرقرآن کریم سنت حسنۀ اعتکاف در سیرۀ انبیا و اولیا الهی جایگاه ویژهای داشته است و ماده «عکف» بارها در کلام وحی به کار رفته است. خداوند متعال در سورۀ بقره از عهد و پیمان خود به دو تن از پیامبرانش خبر میدهد که: ((وَ عَهِدْنَا إِلىَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتىَِ لِلطَّائفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ))؛ «و با ابراهيم و اسماعيل پیمان بستیم كه خانهام را براى طواف كنندگان و اعتكافكنندگان و ركوع كنندگان وسجدهگزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد.»
بیتردید اعتکاف به معنای عام آن، خلوت عاشقانه با خالق هستی است که، بخش مهمی از زندگی یک مؤمن را تشکیل میدهد تا ساعات و روزهایی را با خدای خویش خلوت کند و فرصتی یابد تا روح و جانش را با دعاها، مناجاتها و عبادتهای خالصانهاش صیقل دهد و لذّتهای معنوی را در لابلای نگرانیها و مشکلات تلخ زندگی مادی با تمام وجود احساس کند و برای ادامۀ حیات انسانی خود، جانی تازه بگیرد. همچنانکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «الْمُعْتَكِفُ يَعْكُفُ الذُّنُوبَ، وَيُجْرَى لَهُ مِنَ الأَجرِ كَأَجرِ َعَامِلِ الْحَسَنَاتِ كُلِّهَا؛ معتكف همۀ گناهان را در بند ميكند و مانند كسي كه همۀ خوبيها را انجام داده است، به او پاداش داده ميشود.»
اعتكاف به معنای خاص آن از منظر فقه اسلامی در تمام ايّام سال، [به جز در دو روز كه روزه در آن حرام است] مطلوب است؛ ولى در ماه مبارك رمضان و ماه رجب فضيلت بيشترى دارد.
در ایام اعتکاف که عاشقان خداجوی عارف، آماده بهرهبرداری از این روزهای معنوی میشوند، چه زیباست که با تأسی از سیرۀ معنوی امامان معصوم(علیهم السلام) و با معرفت بیشتری به مراسم روحانی اعتکاف وارد شده و با اعتماد و توکّل به خداوند متعال، از میانبرترین راه به محضر خدا وارد شویم.
امام جواد(علیه السلام) میفرماید: «الثِّقَةُ بِاللَّهِ ثَمَنٌ لِكُلِ غَالٍ، وَ سُلَّمٌ إِلَى كُلِّ عَال؛ اعتماد به خدا، بهاى هر چیز گرانبها و نردبانى به سوى هر بلندی است.»
هرگاه راههای آسمانها به روى بندهاى بسته شود و او اهل تقوا و ارتباط خدا باشد، خداوند متعال راه خروج از اين بن بست را براى او نشان مىدهد و اعتکاف بهترین راه اظهار بندگی است.
حافظ مىگويد:
در كوى عشق شوكت شاهى نمىخرند
اقرار بندگى كن و اظهار چاكرى
در اعتكاف مىتوان خانه دل را از اغیار تهى كرد و نور محبّت خدا را در آن جلوه گر ساخت؛ مىتوان خود را وقف عبادت كرد و لذّت میهمان شدن بر سر سفرۀ احسان و لطف الهى چشید؛ مىتوان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند كشید؛ مىتوان به خویشتن پرداخت و معایب و كاستیهاى خود را شناخت و در جستجوى معالجه بود؛ مىتوان نامه عمل را مرور كرد و به فكر تدارك و جبران فرصتهاى از دست رفته بود.
اعتکاف ضامن فرهنگ ما
در فرهنگ اسلامى روى آوردن به اعتكاف، علاوه بر بهره بردارى از فیض معنوى آن، جهادی مقدس و میدان مبارزه با دشمنان فرهنگ اسلامی است؛ زیرا این مراسم عبادى - معنوى، نقش بسیار مهمى در رویارویى با نفوذ فرهنگ بیگانه ایفا مى كند.
جوانى كه در مراسم اعتكاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را مى چشد، لذّتهاى مادى و شهوانى در دیدگانش، حقیر و بىارزش مىشود و به آسانى در گرداب فساد و باورهاى ضد دینى گرفتار نمى شود.
از سوى دیگر، چنین مراسمى خود پیامى عملى و درسى عبرتآمیز براى مردم است. حضور جمعى از مؤمنان در مسجد براى عبادت، در حقیقت نوعى دعوت به خداپرستى و دینمدارى است و آثار سازنده اى بر جامعه خواهد داشت.