اذان، فریاد بیداری در جامعۀ اسلامی

علی ملکوتی نیا 
اشاره 
21 آگوست (30 مرداد) روز جهاني مساجد است. همه ساله در اين روز، جهانِ اسلام شاهد برپايي مراسمي است كه در آن، جايگاه مسجد و كاركردهاي آن بازخواني و باز تعريف مي‌شود.
توجّه جهاني به مسجد و نقش هدايتگري آن، و فرصتي طلايي براي معرفي آموزه‌هاي اسلامي است؛ چون مسجد، قلب جامعة اسلامي و مهم‌ترين پايگاه فرهنگي و سياسي حكومت ديني است و در توليد دانش، تبليغ دين، ترويج اخلاق، انسجام‌بخشي و سازمان‌دهي اجتماعي، نقش زرّيني ايفا مي‌كند. از اين‌رو، روايات با تعبيرهاي بلندي، مسلمانان را به برقراري ارتباط با اين كانون دعوت مي‌كند و به گسترش بهره‌گيري از بركات مادّي و معنوي مسجد، تشويق مي‌سازد.
اذان، وسيله و رسانة جمعي براي دعوت به سوي كانون نور است و مؤذّن ، سفير و دعوتگر به سمت خد  است:  «المُؤَذِّنُ دَاعِي اللهِ»؛ تا همگان    براي ارتباط با خداي بي‌نياز و رسيدن به سعادت، گِرد هم آيند.
مقدمه 
فلسفة اساسيِ اذان، فريادِ توحيد و نفي شِرك و دعوت به ارزشها    ي ديني است. به اين جهت، همة تلاش دشمنان بر خاموش كردن و حذف اين فرياد و خروشِ شور افزاست.
مقامات رژيم صهيونيستي پخش اذان از مسجد تازه احداث شدة روستاي بورين در حومة شهر نابلس را ممنوع اعلام كردند. نيروهاي رژيم صهيونيستي با يورش به مسجد بورين، اجازة پخش صداي اذان از بلندگوها را ندادند. آنان دستور دادند تمامي چراغها    ي گلدسته‌ها خاموش شوند.
اين حكم، زماني صادر شد كه مسلمانان قصد داشتند نخستين نماز جماعت خود را در اين مسجد تازه‌بنياد اقامه كنند. 
مسئولان كشور كانادا اذان را آلودگي صوتي شمردند. 
سازمان اوقاف و شئونات اسلامي عربستان سعودي، در اقدامي بي‌سابقه و تعجب برانگيز، در نامه‌اي خطاب به مساجد سراسر اين كشور، پخش اذان از بلندگو را در ماه مبارك رمضان ممنوع اعلام كرد.
سازمان اوقاف كشور اردن در سالهاي گذشته، قانوني مُشابه قانون تصويب شده در عربستان را به تصويب رساند. 
در ادامة اين دشمنیها   ، جمهوري آذربايجان ـ كه 96% مردم آن مسلمان‌اند پخش اذان از بلندگوهاي مساجد را ممنوع كرد. ّ
بدخواهان و دشمنان قسم خوردة اسلام براي از بين بردن ارزشهاي اسلامي از هيچ تلاشي دريغ نمي‌كنند و هنر مندان، دانشمندان و مسئولان كشورها براي نيل به اهدا   ف پليد خود بهره ‌مي  برند. خانم خليده مسعودي، وزير فرهنگ الجزاير، در جديدترين كتاب خود، به مقدسات اسلامي اهانت كرد: «نماز بزرگ‌ترين توهين به انسان است ... من به ازدواج ايمان ندارم .... براي پولها    يي كه در راه حج هزينه مي‌شود متأسفم، بهتر بود اين پول‌ براي ساختن سالنها    ي سينما هزينه مي‌شد.» 
چند هفته پيش از او، آوريانا فلاشي، نويسندة ايتاليايي عليه نماز سخن گفت كه خشم مسلمانان اروپا را عليه او برانگيخت. 
آنچه نقل شد، به‌خوبي نشان مي‌دهد كه در موجِ جديدِ تقدُّس‌زدايي و جنگ با ارزشها    ي ديني،‌ هتكِ حرمت مقدّسات ديني، به‌ويژه نماز و اذان، از برنامه‌هاي اصلي به شمار مي‌آيد. دشمنان اسلام مي‌دانند اذان و نماز، نماد اصلي ايمان و فرياد بلندِ آزادي‌خواهي است و ترويج آن، زمينة حاكميّت اسلام در جهان را فراهم مي‌كند. در اين نوشتار چيستي اذان و نقش آن در تربيت و اخلاق را پي‌مي‌گيريم.
مفهوم شناسي اذان
واژة «أ ذان» اسم مصدر از ريشة «أذن» به معناي آگاهي و آگاهي دادن است   و در قرآن کریم به همین معنا استعمال شده است؛ مانند: ((وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَر))؛  ((ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ))؛  ((فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمينَ))؛  واژة «نودي» در آية ((يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى  ذِكْرِ اللَّهِ))؛  در معناي اصطلاحي اذان يعني ذكر ويژة وقت نماز به كار رفته است.
پيشينة اذان
بنابر متون حديثي و تاريخي، پشينة دعوت آسمانيِ اذان، به پيدايش اسلام برمي‌گردد. و پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) تمام واژه‌هاي اذان را از جبرئيل امين فرا گرفت. پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دربارة پيشينة اذان فرمود: «اَوَّلُ مَنْ اَذَّنَ فِی السَّمَاءِ جِبرَائیل؛  نخستين كسي كه در آسمان اذان گفت، جبرئيل(علیه السلام) بود.» 
امام علي(علیه السلام) نيز فرمود: «لَمَّا عُرِجَ  بِالنَّبِيِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ عَلَّمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْأَذَانَ وَ الْإِقَامَةَ وَ الصَّلَاة ؛  وقتی كه پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به معراج برده شد، خداوند اذان، اقامه و نماز را به او آموخت.»
امام صادق(علیه السلام) چگونگي تشريع اذان را اين‌گونه گزارش مي‌دهد: «لَمَّا هَبَطَ جَبْرَئِيلُ(علیه السلام) بِالْأَذَانِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) كَانَ رَأْسُهُ فِي حِجْرِ عَلِيٍّ(علیه السلام)، فَأَذَّنَ جَبْرَئِيلُ(علیه السلام) وَ أَقَامَ، فَلَمَّا انْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) قَالَ: يَا عَلِيُّ ! سَمِعْتَ ؟ قَالَ : نَعَمْ، قَالَ: حَفِظْتَ ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: ادْعُ بِلَالًا فَعَلِّمْهُ. فَدَعَا عَلِيٌّ(علیه السلام) بِلَالًا فَعَلَّمَهُ؛  زماني كه جبرئيل(علیه السلام) اذان را بر پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرود آورد،‌ سر پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در دامن امام علي(علیه السلام) بود. پس جبرئيل(علیه السلام) اذان و اقامه گفت. پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) پس از آنکه     بيدار شد،‌ فرمود: علي، شنيدي؟» علي(علیه السلام) گفت: آري. پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «حفظ كردي؟» علي(علیه السلام) گفت: آري. پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «بلال را صدا بزن و اذان را به او بياموز.» پس امام علي(علیه السلام) بلال را فرا خواند و اذان را به او آموخت.»
اهميت اذان در آموزه‌هاي اسلامي
الف. اذان؛ فرياد توحيد
از نگاه احاديث، اذان چراغي است كه به دلها    نور مي‌دهد، جانها     را به آسايش و آرامش در ساية ذكر خدا دعوت مي‌كند.  فرشتگان آسمانها به اين فريادِ روح‌افزا گوش مي‌دهند و براي مسلمانان آموزش مي‌خواهند. 
پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: «أَنَ  الْمَلَائِكَةَ إِذَا سَمِعَتِ  الْأَذَانَ  مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَتْ هَذِهِ أَصْوَاتُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم) بِتَوْحِيدِ اللَّهِ فَيَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم) حَتَّى يَفْرُغُوا مِنْ تِلْكَ الصَّلَاة؛  هرگاه فرشتگان بانگ اذانِ‌ اهل زمين را بشنوند، مي‌گويند: اين [صداها]، صداي امّت محمّد است كه به توحيد خداوند ـ عزّ و جلّ ـ‌ بلند است و براي امّت محمّد، تا زماني كه آن نماز را تمام كنند، پيوسته آمرزش مي‌طلبند.»
بنابر روايات  مؤذّن، ستونِ خداوند، دعوتگر مردم به سوي خدا، امين امّت اسلامي است و دست خدا بر سر او است. 
هدف از تشريعِ اين فرياد و دعوتِ شورانگيز، اعلام وقت نماز و دعوت يكايك مسلمانان به بهترين كار، يعني ارتباط با خداي مهربان است. نماز، شعار سياسي ـ اجتماعي يكتاپرستان است. امام رضا(علیه السلام) دربارة اذان فرمود: «إِنَّمَا أُمِرَ النَّاسُ بِالْأَذَانِ لِعِلَلٍ كَثِيرَةٍ مِنْهَا أَنْ يَكُونَ تَذْكِيراً لِلنَّاسِي وَ تَنْبِيهاً لِلْغَافِلِ وَ تَعْرِيفاً لِمَنْ جَهِلَ الْوَقْتَ وَ اشْتَغَلَ عَنْهُ وَ يَكُونَ الْمُؤَذِّنُ بِذَلِكَ دَاعِياً لِعِبَادَةِ الْخَالِقِ وَ مُرَغِّباً فِيهَا وَ مُقِرّاً لَهُ بِالتَّوْحِيدِ مُجَاهِراً بِالْإِيمَانِ مُعْلِناً بِالْإِسْلَامِ مُؤَذِّناً لِمَنْ يَنْسَاهَا؛  مردم به علل فراواني، به اذان گفتن، امر شده‌اند؛ مانند يادآوري فراموشكار، آگاه‌سازي غافل و فردی که وقت [نماز] را نمي‌داند و به كاري ديگر سرگرم شده است. مؤذّن،‌ با گفتن اذان،‌ به عبادت آفريدگار فرا مي‌خواند و به آن ترغيب مي‌كند، و به يگانگي او اقرار مي‌نمايد، و ايمان را آشكار،‌ و اسلام را علني مي‌سازد، و نماز را به كسي كه فراموشش كرده، اعلان می کند.»
اذان،‌ فريادِ‌ توحيد و نفي شِرك است. از اين‌رو، امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هر گاه اذان گفتي، آهسته مگو؛ زيرا خداوند به اندازة صدارَسِ اذانت، به تو پاداش مي‌دهد.» 
تكرار اين شعار، نه تنها زمينه را براي حاكميّت اسلام در كشورهاي اسلامي فراهم مي‌كند، بلكه كنار استقرار ارزشها    ي ديني، مي‌تواند موجب انتقال اين فرهنگ به ساير كشورها گردد. جُرج زنديف (14 ساله و سوئدي الاصل) مي‌گويد: 
«صداي اذان نخستين سؤال دربارة اسلام را برايم ايجاد كرد. برخي سخنان دربارة اسلام را در رسانه‌ها شنيده بودم اما اهميتي به آنها نمي‌دادم. همة آنچه كه من را به اسلام مربوط كرد مأذنه‌ها بود و اين باعث شد كه اهتمام من به اسلام زياد شود؛ به ويژه پس از مسافرت پدرم به ابوظبي. وقتي خانواده‌هاي با عاطفه و خوشحال در ابوظبي ديدم، اين سؤال برايم پيش آمد كه اين همه جَدَل بر سر اسلام در رسانه‌هاي ما براي چيست؟ پس از آن، در اين‌باره با دوستم «عبد الله» در مدرسه صحبت كردم و او من را بيش تر از طريق اينترنت كمك كرد و سپس به خانواده‌ام گفتم كه مي‌خواهم به اسلام ايمان بياورم. آنها با من مخالفتي نكردند اما از من خواستند تا تحقيقاتم را ادامه دهم و نهايتاً ماه گذشته در لندن به اسلام مشرّف شدم.» 
ب. فرياد بيداري
از فراواني تعداد احاديث نقل شده از پيشوايان معصوم(علیهم السلام) دربارة «اذان»،  به اين نكته مي‌رسيم كه اذان،‌ عالي‌ترين فرياد بيداري در جامعة اسلامي است.
1. فضيلت اذان و مؤذن
از منظر احاديث، اذان، از اسباب بزرگ شناخت خداوند است. بهشت براي اذان‌گو واجب است. پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: 
« مَنْ أَذَّنَ فِي مِصْرٍ مِنْ  أَمْصَارِ الْمُسْلِمِينَ  سَنَةً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّة؛  هر كس در شهري از شهرهاي مسلمانان به مدّت يك سال اذان بگويد، بهشت بر او واجب مي‌گردد.»
جانها در پرتو نور اذان، به آسايش و آرامش دست مي‌يابند. عبد الله بن محمّد حنفيّه می گويد: از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه مي‌فرمود: «قُمْ یَا بَلال فَأَرْحِنَا بِالصَّلاةِ؛  برخيز، اي بلال! و به واسطة نماز، ما را آسوده گردان.»
مؤذّن، مانند پيامبران، مردم را به خدا فرا مي‌خواند و امين امّت اسلامي است،  تا هر کجا که صدایش برسد، گناهانش بخشیده می شود   و هنگامي كه به يگانگي او شهادت مي‌دهد، هر تَر و خشكي در جهان، او را تصديق مي‌كند.  
مؤذّن در قبر نمي‌پوسد  و در قيامت، در حال اذان گفتن، از قبر خارج مي‌گردد  و در قيامت با پيامبران، صدّيقان، شهيدان و صالحان محشور مي گردد.  ده‌ها فضيلت دربارة اذان و مؤذّن نقل شده است كه موجب مي‌شود مؤمنان به اذان گفتن ترغيب شوند و به سبب اذان‌گويي، به آثار و بركات آن دست يابند و سرانجام در ساية اذان، به  صلاح، امنيّت و آرامش نائل شوند. در احاديث، بركاتي براي اذان ذكر شده است، از جمله: رانده شدن شيطان، پذيرفته شدن دعا، در امان خداوند بودن، دفع بيماري، درمان بداخلاقي و دفع وحشت. 
محمّد بن راشد مي‌گويد: هشام بن ابراهيم برايم نقل كرد كه از بيماري خود و از اينكه بچه‌دار نمي‌شود، نزد امام رضا(علیه السلام) شِكوه كرد. امام رضا(علیه السلام) به او سفارش كرد كه در منزلش بانگ اذان سر دهد. هشام گفت: «من اين كار را كردم و خداوند، بيماري مرا برطرف ساخت و فرزندان بسياري به من عطا كرد. 
من و خدمتكارانم و افراد خانواده‌ام، پيوسته از بيماري رنج مي‌برديم و بيماري رهايمان نمي‌كرد. چون اين مطلب را از هشام شنيدم، آن را به كار بستم و خداوند بيماریها     را از من و خانواده‌ام برطرف ساخت. 
2. حكمت اذان
حكمتِ اذان، نفي شِرك و دعوت به ارزشهاي ديني است. تكرار اين شعار، زمينه را براي حاكميّت اسلام در جهان فراهم مي‌كند. 
3. آداب اذان
در احاديث، شرايطي براي اذان در نظر گرفته شده است. در انتخاب مؤذّن، لازم است بهترينها     و فصيح‌ترين‌ فرد را برگزيد. مؤذّن از نظر دين‌داري و اخلاق نيز شايستگي لازم را داشته باشد. 
طهارت، بلند كردن صدا، رعايت تجويد و ترتيل، فرستادن صلوات بر پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام شهادت بر رسالت او، سجود ميان اذان و اقامه، خواندن دعاي مأثور (رسيده از معصومان) پس از پايان آن و ...  از آداب اذان گفتن است.
شرايط و آداب اذان  زمينة پاكي، رشد و تعالي مسلمانان را فراهم مي‌سازد.
4. وظايف شنوندگان اذان
در متون اسلامي، آدابي براي شنوندة اذان بيان است؛ مانند: تكرار اذان، خواندن دعا و ذكر و فرستادن صلوات بر پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و حاضر شدن در نماز جماعت.  اين آداب، دلها را مهذّب و آمادة پذيرش رحمت الهي مي‌گرداند و به تدريج، زمينة اصلاح و تربيت افراد جامعة اسلامي را فراهم مي‌سازد.
نتيجه
آنچه از احاديث دربارة تشريع، حكمت، تفسير، فضيلت و بركات اذان آمده است، به روشني پيداست كه اذان، عالي‌ترين فرياد بيداري و آزادي است كه فرهنگ و اخلاق مسلمانان را تهذيب و كمال مي‌بخشد تا آنها با بندگي خداوند سبحان و دوري گزيدن از طاغوت و سياستها    ي استكباري، به آزادي حقيقي دست يابند.
بنابراين، خداوند خواستار اذانِ زنده و پرشور است، نه اذاني كه از ضبط صوت  يا به صورت غير زنده از مساجد و صدا و سيما پخش مي‌شود.
ترديدي نيست كه اذان از نمادهاي ضروري و از شعائر تأثيرگذار اسلامي است؛ امّا بايد راهكارهايي ارائه گردد تا آزاررساني در ساية اذان صورت نگيرد. يكي از آسيبهاي جدّي در مناطق مسكوني ـ كه در عدم استقبال از مساجد و در كم‌رونقي مسجدها مؤثر است ـ ناهنجاري‌ِ صداي بلندگوهاي برخي مساجد در پخش برنامه‌هاي مذهبي و اذان است. اين آسيب در مساجدي كه در مجاورت با محله‌هاي مسكوني قرار گرفته بيش تر محسوس است. بي‌توجهي به صداي گوش‌خراش برخي بلندگوهاي مساجد از سوي متولّيان آن، حقوق شهروندي و آرامش همسايگان مساجد و حسينيه‌ها را تهديد مي‌كند. اين در حالي است كه در اسلام، اذ يت و سلب آسايش مردم، مذموم و حرام است و فقهاي بزرگ در فتاواي خود، حتي به قيمت حفظ شعائر ديني، آزار مؤمنان را جايز ندانسته‌اند. 
احاديث اسلامي به روشني نشان مي‌دهند كه در منظر اسلام، هر كاري كه موجب اذيّت مسلماني گردد، اعمّ از نگاه آزاردهنده، شوخيِ آزاردهنده، سخنِ آزاردهنده، بوي آزاردهنده و حتّي عبادت آزاردهنده، نكوهيده و ممنوع است. 
كم‌كاریها     و بدسليقگیها   در معرفي اذان و نماز، باعث بد جلوه دادن دين و كمك به اجراي نقشه‌هاي پليد دشمنان اسلام خواهد بود.