خداوند در سوره احقاف آیه 15 می‌فرماید:«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً». یعنی ما انسان را توصیه کردیم که به والدین خویش احسان و نیکی کند مادرش او را با رنج و مشقّت حمل نمود و با رنج و مشقّت زائيد.
در مواجهه با آیات قرآن کریم باید به این نکته دقت کرد که قرآن دارای بطن و معانی متعدد است. گاهی انسان با الفاظ و واژگان قرآن روبرو است و گاهی با معانی این الفاظ و گاهی با نکته‌ها و شأن نزول آیات برخورد می‌کند. در مورد این آیه نیز مطلب از همین قرار است.
قرآن معجزه‌ای است که برای هر انسانی می‌تواند مفید واقع شود. اگر مخاطب با این آیه روبرو شود، متوجه این نکته می‌شود که خداوند به انسان توصیه کرده که با پدر و مادرش خوش رفتار باشد. در ادامه خداوند دلیل لزوم خوش رفتاری با مادر را اینطور بیان می‌کند که مادر با اینکه می‌توانست یک زندگی عادی داشته باشد اما حاضر شد، نطفه انسان را در رحم و شکم خود نگه دارد و هر روز این نطفه بزرگتر می‌شد و تبدیل به یک انسان کامل شد. وزنی که این انسان در شکم مادر دارد و مادر باید او را به مدت 9 ماه در هر لحظه و حالتی تحمل کند، بسیار سخت و مشقت آور است. هیچ مردی حاضر نیست به مدت طولانی یک وزنه سنگین را به خود ببندد و هر کجا می‌رود او را با خود داشته باشد. اما مادر این جانفشانی را انجام داده است. وضع حمل و زائیدن نیز یک عملیات واقعاً سخت و نفس گیر است که قرآن در همین آیه به آن اشاره فرموده است. پس تا اینجا وقتی ظاهر آیه و معنای آن را بررسی کردیم، این نکات و البته نکات دیگر به دست می‌آید.
اما قرآن این قابلیت را دارد که با رعایت برخی شرایط و ضوابط، مصادیق و نمونه‌های تاریخی را برای آن حمل کرد که در اصطلاح به آن تاویل گفته می‌شود. تاویل یعنی نزدیک ترین و شبیه ترین نمونه برای معنای آیه را در دنیای خارج و واقعی پیدا کنیم. بر این اساس، طبق برخی احادیث، در تاویل این آیه، واژه «والدیه» به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) تاویل شده است. جبرئیل (علیه السلام) قبل از آنکه امام حسین (علیه السلام) به دنیا بیاید به پیامبر اسلام خبر داد که او در کربلا شهید می‌شود اما سلسله امامت از نسل او ادامه پیدا می‌کند. پیامبر از خبر شهادت ناراحت شدند اما به قضا و قدر الهی رضایت داشتند. هنگامی که پیامبر این خبر را به دخترشان حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دادند، ایشان ناراحت شدند.[1]
البته در همین روایت دلیل ناراحتی حضرت زهرا بیان شده. امام صادق (علیه السلام) فرمودند هیچ مادری از اینکه دارای فرزند می‌شود، ناراحت نیست چون مادر شدن و بچه دار شدن، یک حس غیر قابل توصیف است اما حضرت زهرا به دلیل آنکه از آینده این فرزند با خبر شدند، بارداری با کراهت و ناراحتی داشتند. علاقه یک مادر به فرزندش کاملا طبیعی است و بر اساس آیه «إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»[2]، معتقدیم که پیامبر و اهل بیت از خصوصیات انسانی برخوردار بودند.
بر همین اساس، مقایسه وضعیت مادران شهدا با حالات حضرت زهرا کاملا اشتباه است. چون مادران شهدا نه در دوران حاملگی بلکه پس از آنکه فرزندشان شهید می‌شود، کمی ناراحت می‌شوند و بعد به تقدیر الهی رضایت می‌دهند اما حضرت زهرا پیش از آنکه سید الشهداء به دنیا بیاید، از آینده فرزندش مطلع شد و با یک احساس کاملا طبیعی، ناراحتی خود را ابراز کردند. هر چند می‌دانیم این وجودهای نورانی خواسته جز آنچه که خدا می‌خواهد را ندارند.
خداوند در سوره احقاف آیه 15 می‌فرماید:«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً». یعنی ما انسان را توصیه کردیم که به والدین خویش احسان و نیکی کند مادرش او را با رنج و مشقّت حمل نمود و با رنج و مشقّت زائيد.
در مواجهه با آیات قرآن کریم باید به این نکته دقت کرد که قرآن دارای بطن و معانی متعدد است. گاهی انسان با الفاظ و واژگان قرآن روبرو است و گاهی با معانی این الفاظ و گاهی با نکته‌ها و شأن نزول آیات برخورد می‌کند. در مورد این آیه نیز مطلب از همین قرار است.
قرآن معجزه‌ای است که برای هر انسانی می‌تواند مفید واقع شود. اگر مخاطب با این آیه روبرو شود، متوجه این نکته می‌شود که خداوند به انسان توصیه کرده که با پدر و مادرش خوش رفتار باشد. در ادامه خداوند دلیل لزوم خوش رفتاری با مادر را اینطور بیان می‌کند که مادر با اینکه می‌توانست یک زندگی عادی داشته باشد اما حاضر شد، نطفه انسان را در رحم و شکم خود نگه دارد و هر روز این نطفه بزرگتر می‌شد و تبدیل به یک انسان کامل شد. وزنی که این انسان در شکم مادر دارد و مادر باید او را به مدت 9 ماه در هر لحظه و حالتی تحمل کند، بسیار سخت و مشقت آور است. هیچ مردی حاضر نیست به مدت طولانی یک وزنه سنگین را به خود ببندد و هر کجا می‌رود او را با خود داشته باشد. اما مادر این جانفشانی را انجام داده است. وضع حمل و زائیدن نیز یک عملیات واقعاً سخت و نفس گیر است که قرآن در همین آیه به آن اشاره فرموده است. پس تا اینجا وقتی ظاهر آیه و معنای آن را بررسی کردیم، این نکات و البته نکات دیگر به دست می‌آید.
اما قرآن این قابلیت را دارد که با رعایت برخی شرایط و ضوابط، مصادیق و نمونه‌های تاریخی را برای آن حمل کرد که در اصطلاح به آن تاویل گفته می‌شود. تاویل یعنی نزدیک ترین و شبیه ترین نمونه برای معنای آیه را در دنیای خارج و واقعی پیدا کنیم. بر این اساس، طبق برخی احادیث، در تاویل این آیه، واژه «والدیه» به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) تاویل شده است. جبرئیل (علیه السلام) قبل از آنکه امام حسین (علیه السلام) به دنیا بیاید به پیامبر اسلام خبر داد که او در کربلا شهید می‌شود اما سلسله امامت از نسل او ادامه پیدا می‌کند. پیامبر از خبر شهادت ناراحت شدند اما به قضا و قدر الهی رضایت داشتند. هنگامی که پیامبر این خبر را به دخترشان حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دادند، ایشان ناراحت شدند.[1]
البته در همین روایت دلیل ناراحتی حضرت زهرا بیان شده. امام صادق (علیه السلام) فرمودند هیچ مادری از اینکه دارای فرزند می‌شود، ناراحت نیست چون مادر شدن و بچه دار شدن، یک حس غیر قابل توصیف است اما حضرت زهرا به دلیل آنکه از آینده این فرزند با خبر شدند، بارداری با کراهت و ناراحتی داشتند. علاقه یک مادر به فرزندش کاملا طبیعی است و بر اساس آیه «إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»[2]، معتقدیم که پیامبر و اهل بیت از خصوصیات انسانی برخوردار بودند.
بر همین اساس، مقایسه وضعیت مادران شهدا با حالات حضرت زهرا کاملا اشتباه است. چون مادران شهدا نه در دوران حاملگی بلکه پس از آنکه فرزندشان شهید می‌شود، کمی ناراحت می‌شوند و بعد به تقدیر الهی رضایت می‌دهند اما حضرت زهرا پیش از آنکه سید الشهداء به دنیا بیاید، از آینده فرزندش مطلع شد و با یک احساس کاملا طبیعی، ناراحتی خود را ابراز کردند. هر چند می‌دانیم این وجودهای نورانی خواسته جز آنچه که خدا می‌خواهد را ندارند.
پی‌نوشت:
[1]. الكافي، ج1، ص: 464.
[2]. کهف/110.