آیا حجاب واجب است؟

دلیل وجوب حجاب

چندی پیش در قسمت نظرات یک مطلب پیرامون موضوعات مختلف و من‌جمله این که آیا حجاب واجب است یا خیر؛ مباحث متعددی مطرح شد که قابل استفاده است و منبع خوبی برای مدافعین بحث حجاب می‌تواند باشد؛ لذا مجموعه آن نظرات را در اینجا جمع‌آوری کرده و در اختیار متمسکین به سیره فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیها) قرار می‌دهیم و به دنبال این هستیم که ادله وجوب حجاب را برای زنان مومنه آزاده مرور کنیم.
در درجه اول باید دانست که احکام را متخصصین علم دین که همان مراجع معظم تقلید هستند از منابع مختلف اتخاذ می‌کنند که عبارتند از: قرآن، روایات، عقل، اجماع و سیره مسلمین.
مسئله حجاب نیز از این قاعده مستثنا نیست و مراجع معظم تقلید برای اینکه ببینند آیا حجاب واجب است یا نه به همین منابع مراجعه خواهند داشت.

::.. یکی از ادله وجوب حجاب آیات قرآن است که در اینجا مورد اشاره قرار می‌گیرند:
1. «يا أَيهَا النَّبِي قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يدْنِينَ عَلَيهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يعْرَفْنَ فَلَا يؤْذَينَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا[أحزاب/59] اي پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [= روسري‌هاي بلند] خود را بر خويش فروافکنند، اين کار براي اينکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهي از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحيم است.»
2. «وَلَا يبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيوبِهِنَّ وَلَا يبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيعْلَمَ مَا يخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ [نور/31] و زينت خود را -جز آن مقدار که نمايان است- آشکار ننمايند و روسري‌هاي خود را بر سينه خود افکنند و زينت خود را آشکار نسازند مگر براي شوهرانشان، يا پدرانشان، يا... و هنگام راه رفتن پاهاي خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود (و صداي خلخال که برپا دارند به گوش رسد). و همگي بسوي خدا بازگرديد اي مؤمنان، تا رستگار شويد!»
با مراجعه به کتب لغت و تفاسیر و تواریخ و روایات، در مجموع استفاده می شود که «خُمُر» جمع «خِمار» و به معنای مقنعه و روسری بلندی است که دامن آن روی گردن و سینه ها را می پوشاند. و «جلابیب» جمع «جلباب» به معنای ملحفه، چادر یا شنل بلندی است که روی سایر لباس ها پوشیده می شود و سراسر بدن را در بر می گیرد.[1]

::.. روایات؛ چنانکه عرض شد یکی از ملاکهای اصلی برای فهم حقیقت آیات، روایات است پس اگر فردی مدعی باشد من فقط می‌خواهم احکام را مستقیما و تنها از قرآن اتّخاذ کنم و به روایات کاری ندارم یقینا به هیچ جا نخواهد رسید و بر خلاف خود قرآن عمل کرده که فرموده وظیفه تبیین آیات رسول خدا(ص) هستند: «وَأَنْزَلْنَا إِلَيكَ الذِّكْرَ لِتُبَينَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يتَفَكَّرُونَ [نحل/44] و ما اين قرآن‌ را بر تو نازل کرديم، تا آنچه به سوي مردم نازل شده است براي آنها روشن سازي و شايد انديشه کنند!». در قرآن تنها کلیات ذکر شده و به اکثر جزئیات پرداخته نشده است لذا برای فهم بسیاری از احکام باید به احادیث مراجعه داشته باشیم.[2]
در روایات متعدد و فوق العاده زیادی که از پیشوایان معصوم(علیهم السلام) آمده تاکید شده آنچه بر زنان پوشاندن آن لازم نیست و برای مردان نگاه به آن مواضع، بدون شهوت حلال است، تنها صورت و دست ها است و در بعضی از احادیث نیز این مسئله با کنایات مورد اشاره قرار گرفته از جمله در روایتی معتبر زراره از امام صادق(علیه السلام)نقل می کند که مراد از «الا ما ظهر منها» که در آیه از پوشاندن استثنا شده در آیه شریفه عبارت است از سرمه و انگشتر. که منظور موضع سرمه یعنی چشم و صورت و موضع انگشتر یعنی دست است. [3]
لذا حتی درمقاله‌های مختلفی که معاندین حجاب گرد آورده‌اند و از پذیرش آیات و روایات فرار کرده‌اند، اقرار داشته‌اند که روایات لااقل به صورت غیر مستقیم بر لزوم حجاب موی سر دلالت دارند.
خلاصه آنکه بر اساس منابع اصلی فهم احکام شرعی، برای متخصصین وجوب حجاب هیچ جای شکی ندارد لذا در طول تاریخ اسلام هیچ مرجع و متخصص دینی فتوا به جواز بی‌حجابی زنان مومنه آزاده نداده است و بسیاری از مراجع حتی این حکم را از ضروریات دین بر شمردند.
در اینجا فتوای مراجع معظم تقلید عصر حاضر را مشاهده می‌کنیم: (برای مشاهده کامل متن استفتائات اینجا را کلیک بفرمائید)

شبهات پیرامون وجوب حجاب و پاسخ آنها:

اشکال(1): در آیه قرآن فقط گفته حجاب بهتر است نگفته که واجب است!
پاسخ: متاسفانه شما «بهتر» را به معنای جواز ارتکاب ضدّ در نظر گرفتید و گفتید حجاب بهتر است اما بی‌حجابی نیز جایز است و حرام نیست! و حال آنکه این برداشت کاملا اشتباه است؛ نه تنها در متون دینی بلکه ما فارسی زبانان نیز خیلی جاها حتی وقتی کار و یا رفتاری را واجب می‌دانیم نیز برای مخاطب تعبیر به «بهتر» می‌کنیم و در عرف مردم، بهتر بودن، همیشه دلیل بر مثلا صرفا رجحان داشتن و مستحب بودن نیست! در قالب مثال اگر فردی بگوید «فلانی اگر باشعور باشید بهتر از این است که بیشعور باشید» آیا شما این جمله را حمل بر این میکنید که باشعور بودن خوبتر است اما بیشعور بودن هم مشکلی ندارد؟!! اینجا هم همینطور است اینکه گفته شده حجاب بهتر است نه اینکه بی حجابی حرام نیست؛ پس چنانکه آمد همه جا «بهتر بودن» به معنای صرفا خوبتر بودن نیست؛ نه تنها در عرف ما بلکه در مکتب قرآن نیز این نوع ادبیات در جاهای مختلف دیده می‌شود مثل این آیه شریفه: «اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ [عنکبوت / 16] خدا را پرستش كنيد و از (عذاب) او بپرهيزيد كه اين براى شما بهتر است اگر بدانيد!» شما که مدعی هستید حجاب داشتن صرفا بهتر است نه واجب و اینگونه بهتر بودن را معنا می‌کنید، پس بر اساس همین تفسیر غلط باید بگوئیم در این آیه شریفه خدا نیز می‌گوید اگر خدا را بپرستیم و تقوا را رعایت کنیم بهتر است اما اگر نکردیم هم حرامی را مرتکب نشدیم!!! و حال آنکه یقینا اینگونه ترجمه کردنها غلط است؛ این همه روایات متعددی که پوشاندن را فقط در وجه و کفین استثنا دانسته‌اند دلیل بر چیست؟! پس تعبیر به بهتر بودن دلیل بر واجب نبودن نیست.

اشکال(2): در قرآن فقط یک توصیه شده که حجاب صرفا برای این است که زنان آزار نبینند لذا به خودی خود واجب نیست.
پاسخ: منحصر کردن علت وجوب حجاب به اینکه فقط زنان آزار نبینند، متاسفانه تفسیر به رأی است! کجای آیه شریفه میفرماید علت این کار فقط و فقط در این است که اذیت نشوند؟! آیه شریفه دستور فرموده جلبابها [= روسري‌هاي بلند] خود را بر خويش فروافکنند؛ و در ادامه خداوند متعال یکی از حکمتها را بیان داشته، نه علت منحصره را!
مثل اینکه مادرتان به شما بگوید غذا بخور تا نمیری! آیا این یعنی اینکه شما فقط باید غذا بخوری تا فقط و فقط نمیرید؟! یا برای اینکه قدرت پیدا کنید، برای اینکه ویتامین بدنتان تامین شود، برای اینکه... پس یک مسئله میتواند علل و حکمتهای زیادی را داشته باشد که عدم بیان تمامی آنها تا وقتی ادات حصر ذکر نشده باشد دلیل بر نفی سایر علل نیست.
ثانیا آیه شریفه حکم را چنین بیان فرموده «فَلَا يؤْذَينَ؛ مورد آزار قرار نگيرند» مورد آزار از جانب کی و کجا؟ آیه مطلق است؛ از کجا معلوم فقط آزار دنیوی مقصود باشد؟! شاید آزار و عذاب اخروی هم مقصود باشد! یعنی به زنان بگو حجاب خود را مراعات کنند تا در روز رستاخیز بواسطه انجام فعل حرام بدحجابی مورد اذیت قرار نگیرند! به هر حال به قول محققین «اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال!»

اشکال(3): اگر حجاب واجب است پس چرا در کشورهای مسلمان دیگر بعضا زنان حجاب ندارند آیا برای آنان واجب نیست و برای ما واجب است؟
پاسخ: برای فهم این که ببینیم یک چیز واجب هست یا نه باید بر اساس منابع فقهی بحث را دنبال کنیم وگرنه در کشورهایی مثل ترکیه، امارات، کویت یا... حتی شراب خوردن هم جایز است؟ پس آیا جایز است با این استدلال، منکر حرمت شراب هم شد! پس عملکرد سایر کشورها دلیل بر حلال بودن یا حرام بودن چیزی نمی‌تواند باشد.

اشکال(4): اگر حجاب واجب است پس چرا تا پیش از قرن هشتم، به طور کلی فقهای شیعه معمولاً جز در موارد خاص سخنی دربارهٔ وجوب یا عدم وجوب پوشاندن مو به طور خاص (چه در نماز و چه خارج از آن) نمی‌گفتند؟
پاسخ: چنانکه خودتان هم اقرار داشتید اینجور نبوده که اصلا صحبتی نشه! اما زیاد بحثی نبوده که باید عرض کنیم نام نبردن دلیل بر نبودن نیست، بلکه ممکن است دلیل بر بدیهی بودن مسئله باشد! یعنی در بین علمای متصل به صدر اسلام از آنجا که بحث کاملا مشخص و مسلّم بود دلیلی وجود نداشت تا از آن یاد شود منتها به مرور زمان و فتوحات شرق و غرب و مواجهه با فرهنگهای غیر اسلامی و بیان شبهاتی از سوی افراد غیر متدیّن علما از زمانی خاص به بعد مشغول پاسخگویی به این شبهات وارد شده نیز بودند لذا نامشان ثبت شده؛ با این تفسیر مطلب کاملا عکس آنچیزی خواهد شد که شما مدعی آن بودید؛ یعنی در صدر اسلام در لزوم حجاب برای زنان مومنه آزاده هیچ اختلافی اصلا نبود و مسئله اجماعی و مفروض در نظر گرفته میشد!

اشکال(5): برخی از علما به برخی از ادله حجاب اشکال وارد کرده‌اند؟
پاسخ: بله ممکن است اشکالاتی را علما به برخی ادله بگیرند و با ادله دیگری ثابت کنند اما آنان که ذره ای به علم اجتهاد آگاهی داشته باشند میدانند ضعیف دانستن برخی ادله با قبول نداشتن اصل حکم، شدیدا فرق دارد. مراجع معظم تقلید در درس خارج، حتی در باب نماز و روزه، برخی ادله را ضعیف دانسته و از طُرُق آیات و روایات دیگر به حکم می‌رسند مهم این است که ببینیم فتوای نهایی آنان چیست.

اشکال(6): شهید دستغیب و سایر بزرگان نداشتن حجاب را جزء گناهان کبیره ذکر نکردند؟
پاسخ: باید عرض کنم بحث ما در کبیره یا صغیره بودن نیست! و ما هم نگفتیم لزوما کبیره هست! بلکه در مقام ذکر اصل وجوب حجاب هستیم؛ البته این را هم هشدار می‌دهیم که هر گناهی را سبک بشماریم، همان گناه، معصیت بزرگی محسوب خواهد شد! چنانکه امیرالمومنین علی(ع) می‌فرمایند: «أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُه‏[4] بزرگترین و سخت ترین گناهان آن است که مرتکب آن، آنرا کوچک بشمارد»

اشکال(7): در صدر اسلام وضعیت حجاب متفاوت بوده!
پاسخ: اینکه شما می‌گویید در صدر اسلام حجاب متفاوت بوده یک کلام چند پهلو و مغالطه است؛ اگر منظورتان این هست که با این عبارت می‌خواهید بفهمانید در آن زمان زنان مومنه برایشان جایز بوده که بدون حجاب بیایند و جلوی مردان نامحرم قرار بگیرند، ما می‌گوییم این کذب است و از شما می‌خواهیم یک کتاب موثق با ذکر جلد و صفحه بیاورید که در آن یکی از مراجع تصریح کرده باشد حجاب واجب نیست!

اشکال(8): اگر حجاب واجب است پس چرا در صدر اسلام برای کنیزها حجاب واجب نبوده؟
این کشف جدیدی نیست که بیان فرمودید تمامی مراجعی که بر اساس آیات و روایات حجاب را بر زنان آزاده واجب دانستند و می‌دانند، حجاب را برای کنیزان واجب نمی‌دانستند و این مطلب جدیدی نیست؛ البته کنیزان فقط در این حکم مستثنا نیستند بلکه در مسائل دیگری نیز مستثنی هستند که زنان مومنه آزاده چنین مجوّزهایی را نداشتند[5] بحث ما وجوب حجاب برای زنان مومنه آزاده هست.

اشکال(9): خدا که به حجاب احتیاجی ندارد پس حجاب نباید واجب باشد!
پاسخ: خداوند به هیچ عمل بندگان احتیاج ندارد و این به معنای واجب نبودن نیست! خداوند به نماز و روزه ما نیز احتیاج ندارد؛ پس بنابر استدلال غلط شما باید آنها هم واجب نباشند؟! خیر. بر اساس آیات و روایات هم حجاب واجب است هم نماز هم روزه هم جهاد هم... منتها «يا أَيهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِي الْحَمِيدُ [فاطر/15] اي مردم شما نيازمند به خدائيد؛ تنها خداوند است که بي‌نياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است!»

اشکال(10): مقالاتی در اینترنت هست که بررسی کردند مسئله حجاب را، برید آنها را بخوانید تا بفهمید حجاب واجب نیست!
پاسخ: بنده آنها را مطالعه کردم و هیچ چیز مبنی بر اینکه کسی فتوا داده باشد حجاب برای زن مومنه آزاده در مقابل نامحرم واجب نیست در آن نیافتم بلکه در آن جملاتی «تقطیع شده» و «بی‌ارتباط با ادعای شما» ثبت شده بود که خودتان نیز احتمالا متوجه شدید برای همین درخواست ساده بنده مبنی بر اینکه بفرمائید کدام مرجع در کدام کتاب و کدام صفحه جواز بی‌حجابی را صادر کرده و یا فتوا داده حجاب واجب نیست را نتوانستید ارائه دهید تا به صورت خاص با مراجعه به صدر و ذیل کلام آن بزرگوار و پرهیز از مغالطه و تقطیع گویی، جملات ایشان را مورد بررسی قرار دهیم، که شما این کار ساده را نخواستید انجام دهید اما از آن سو بنده تصریح مراجع حال را نیز خدمت شما ارائه دادم که وظیفه ما تقلید از این متخصصین هست. و مطالب در مورد تصریح بزرگان دین برای جویندگان حق طلب واضح است[6]

اشکال(11): اگر حجاب واجب است پس چرا تا چند سال اول انقلاب حجاب اجباری نبود!
پاسخ: متاسفانه این یک مغالطه است؛ ما در مقام بیان وجوب حجاب هستیم؛ اما اینکه در یک برهه‌ای خاص نسبت به ترک واجبی واکنشی نشان داده نمی‌شد دلیل بر واجب نبودن نیست! بلکه اولویت‌های دیگری برای برخورد وجود داشت چراکه بنابر فرمایش امام حفظ نظام و جامعه اسلامی از اوجب واجبات بود و باید ابتدا مسائل اساسی‌تری که اصل نظام را تهدید میکرد پرداخته می‌شد مثل شناسایی و برکناری وابستگان به طاغوت، شناسایی و دفع حملات کودتاچیان و... و بعد از برطرف شدن آنها نوبت به بقیه احکام رسید؛ منتها این یقینا هیچ ارتباطی به واجب بودن یا نبودن حجاب ندارد، منبع فهم احکام آیات و روایات و فتوای مراجع هست نه اینکه بگوییم فلان چیز واجب نیست چون مثلا دولت بازرگان در ابتدای انقلاب و یا سایرین در بهبوهه آغازین جنگ به فلان مسئله کاری نداشتند![7]
 
در انتها تاکید می‌شود به قول شهید مطهری در مورد حجاب باید گفت «در میان مسائل فقهی شاید کمتر مسئله ای این چنین پیدا شود که این گونه مورد اتفاق نظر، میان علمای اسلام، اعم از شیعه و سنی بوده باشد»[8] لذا در اصل وجوب حجاب حقیقتا شکی نیست. هرچند ممکن است برخی بدخواهان، در رسانه‌های مختلف در مقابل ادله متعدد و تصریح بزرگان از مراجع، بخواهند به انواع مغالطات و هرچیزی ولو غیر مرتبط استدلال کنند و به نوعی مصداقی باشند برای این ضرب المثل که «الغریق یتشبث بکل حشیش؛ کسی که غرق می‌شود به هر شاخه‌ی خشکیده‌ای چنگ می‌زند» اما راه به جایی نخواهند برد و حق برای حق طلبان واضح است.

پی‌نوشت:
[1] فیومی، المصباح المنیر, طریحی، مجمع البحرین, و شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، همان, و محمد جواد مغنیه، تفسیر الکاشف، ذیل آیات مذکور.
[2] برای مطالعه بیشتر این دو لینک را نیز می‌توانید مطالعه بفرمائید:
http://www.pasokhgoo.ir/node/30216
www.hawzah.net/fa/Question/View/7419/
[3] وسائل الشيعه، ج‏20، ص: 201
[4] نهج البلاغه حکمت 348
[5] http://www.btid.org/fa/news/68137
[6] این مطلب را نیز مطالعه بفرمائید:
http://hadana.ir/%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A...
[7] www.shafaf.ir/fa/news/266454
[8] مجموعه آثار، ج 19، ص 552.