سوال اعتقادی: حق الناس و جهنم...

با سلام و سپاس از سوال شما

دستورات خداوند به انسان‌ها به دو صورت است:

الف- دستوراتی که مربوط به انجام عبادت و بندگی خدا که انسان خداوند را مخاطب عبادتش می‌داند.

ب- دستوراتی که مربوط به تنظیم و سامان دهی روابط میان انسان‌ها با یکدیگر است.

به دستور اول در اصطلاح فقهی «عبادت یا حق الله» و به دستور دوم «معامله یا حق الناس» گفته می‌شود.

خداوند از تمام افراد خواسته که به این دستورات عمل کنند و در انجام آنها کوتاهی نورزند. در همین شرایط خداوند به کسانی که بیشترین تلاش را برای انجام تکالیف از خود نشان دادند، پاداش‌های بزرگی مثل بهشت برین را وعده داده و در مقابل، کسانی که در مقابل خدا سرکشی می‌کنند و از روی عمد بی فرمان خدا بی اعتنا هستند، وعده عذاب جهنم را داده است.

گاهی انسان از روی غفلت یا فراموشی نتوانسته به وظائف خود در برابر خدا یا مردم عمل کند. در این صورت هرگاه متوجه اشتباه خود شد، توبه می‌کند و درصدد جبران بر می‌آید. مثلا اگر به تکلیف نماز یا روزه یا خمس عمل نکرده، آنها را قضا می‌کند و انجام می‌دهد. یا مثلا اگر در معامله با دیگران، ناخواسته کوتاهی کرده و پولی را بدون اطلاع به دست آورده، فورا به صاحبش بازمی‌گرداند.

باید توجه داشت که انسان خداپرست و دین‌دار در تمام لحظه‌های زندگی خود تلاش می‌کند که از فرمان خدا سرپیچی نکند و اگر هوای نفس بر او غالب شد، تا پیش از آنکه مرگ به سراغ او بیاید، سریعا در همین دنیا، به خدا پناه برده و توبه کند و جبران کند.

اما گاهی انسان با اینکه توبه می‌کند، اما زمینه و ظرفیت برای جبران کوتاهی‌ها در همین دنیا وجود ندارد. مثلا بر اساس غرور جوانی و دوستان ناباب به خواندن نماز یا گرفتن روزه بی‌توجهی کرده و سال‌ها بعد هنگامی که پیر و کهنسال شده و توان و قدرت انجام تکلیف را ندارد، توبه می‌کند ولی نمی‌تواند نمازها را به صورت عادی بخواند یا اصلا روزه گرفتن برای او دشوار است. از نگاه اسلام عزیز، در همین شرایط نیز راه برای جبران وجود دارد. انسان مومن و خداترس می‌تواند وصیت کند که پس از مرگش، هر آنچه عبادت انجام نداده، برایش قضا کنند و انجام دهند. در این صورت نامه اعمال او در پیشگاه خدا نورانی‌تر خواهد بود.

گاهی کوتاهی‌های انسان در مسائل مالی بوده است. گاهی خمس یا زکات پرداخت نکرده یا مال دیگران را غصب کرده یا دزدیده، یا به مال دیگران خسارت زده. در این موارد وظیفه او این است که اگر صاحبان حق را می‌شناسد، فورا نزدشان رفته و حقوق مالی خود را با آنان تسویه کند و حلالیت بگیرد. تا وقتی که صاحبان اصلی مال راضی نشده باشند، تکلیف بر عهده او باقی است.

حال اگر صاحبان مال را نمی‌شناسد یا احتمال می‌دهد که در گذشته به دیگران خسارت زده ولی مقدارش مشخص نیست، در این صورت می‌تواند به مقداری پول به عنوان «ردّ مظالم» به میزانی که احتمال خسارت می‌دهد، پرداخت کند. همچنین می‌تواند وصیت کند این مال را پس از مرگش از میراث جدا کنند و همانطور که در رساله‌های عملیه آمده، به مصرف برسانند.[1]

هر آنچه که تا اینجا بیان شد، فرضی است که انسان نسبت به خطا و اشتباه خویش آگاهی دارد و می‌تواند در همین دنیا از حق الله و حق الناس رها شود.

اما گاه ممکن است انسان از دنیا برود و در پرونده او حق الناس ثبت باشد، در این صورت بر اساس روایات متعدد در منابع شیعی، چنین فردی حتی اگر شهید معرکه باشد، حق الناس از پرونده او پاک نمی‌شود. بلکه برای رهایی از این مشکل، باید منتظر شفاعت امامان معصوم علیهم‌السلام باشد و آنها این اختیار و قدرت را دارند که صاحب حق را به هر میزان که راضی می‌شود، قانع کنند تا از حق خودش بگذرد.[2] بنابراین حق الناس در این شرایط قابل بخشش و عفو است.

البته کسانی که به خدا ایمان ندارند و در زندگی دنیا هیچ تلاشی برای شناخت خدا و عمل به دستورات او نکردند، همواره در عذاب جهنم هستند هم برای کوتاهی در حق الله و هم برای کوتاهی در حقوق مردم.

پی نوشت
[1]. امام خمينى، استفتاءات، ج‌2، ص: 283‌. جامعه مدرسین.
[2]. کلینی، محمد، الكافي، ج‏8، ص: 162. اسلامیه.