آخرت چرا؟ جهنم چرا؟

تلاش و حاصل زحمات یک عمر زندگی انسان در دنیا، با بهشتی یا جهنمی شدن به ثمره می‌نشیند، از این‌رو گاهی این سوال مطرح می‌شود که چرا خداوند متعال، بهشت و جهنم را خلق کرد؟

برای پاسخ به این سوال، باید به این نکته دقت داشت که یکی از سنت‌های الهی این است که انسان‌ها را در دنیا مورد آزمایش قرار می‌دهد، آن‌چنان که خدای متعال در این زمینه می‌فرماید: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ[عنکبوت/2] آيا مردم گمان كرده‏‌اند به صرف اين‌كه بگويند ايمان آورده‏‌ايم رها مى‏‌شوند و آزمايش‏ نمى‏‌شوند؟!» این آزمایش الهی بدین جهت است که استعدادها انسان به فعلیت برسد و افراد نیک، از افراد بد جدا شوند؛ زیرا تا زمانی که امتحانی برگذار نشود، تمام انسان‌ها می‌توانند مدعی باشند که ما انسان خوبی هستیم و از دیگران بهتریم، ولی زمانی که آزمون الهی برگذار شد، عیار انسان‌ها سنجیده می‌شود و قیمت هر انسانی مشخص می‌شود، به عنوان مثال تمام تیم‌های فوتبال جهان می‌توانند مدعی باشند که ما بهترین تیم جهان هستیم، این ادعا زمانی اثبات می‌شود که مسابقه جام جهانی و جام باشگاه‌های جهان برگذار شود، و این تیم‌ها با یکدیگر به رقابت بپردازند، تا مشخص شود، کدام‌یک از دیگری بهتر است.

اکنون که آزمون الهی در دنیا برگذار شد، یک گروه سرفراز از این آزمون خارج می‌شوند، و سود خویش را می‌برند، به طور طبیعی گروهی نیز سرمایه خویش را باخته و بازنده می‌شوند، به همین خاطر عذاب می‌شوند. از این‌رو امام هادی(علیه‌السلام) دنیا را به بازار تشبیه کرده و می‌فرمایند: «دنیا بازار است که گروهی در آن سود برده و گروهی دیگر زیان کرده‌اند».[1]

از آن روی که این دنیا برای پاداش دادن به صالحان و نیکوکاران و مجازات مجرمان و ظالمان، محدودیت دارد، لازم است که خدا آخرت را خلق کند تا هر کسی پاداش عمل خویش را ببیند. به عنوان مثال، اگر شخصی 100 نفر را بکشد، در این دنیا فقط امکان یک بار اعدام وجود دارد[2]  ولی آخرت این‌گونه نیست، که شخص با مجازات از بین برود، آن‌چنان که قرآن به این حقیقت اشاره کرده و می‌فرماید: «وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُون‏[زخرف/77] و جهنمی‌ها فرياد كشند: «اى مالك، به  پروردگارت بگو جان ما را بستاند، مالک جهنم پاسخ می‌دهد: شما در جهنم ماندگاريد».

در حقیقت جهنم نتیجه اعمالی است، که شخص آنجام داده است، از این‌رو در آیات متعددی خدا به این حقیقت اشاره کرده و می‌فرماید: «فَكَيْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فيهِ وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُون‏[آل‌عمران/25] پس چگونه خواهد بود (حالشان) آن‌گاه كه آنان را در روزى كه هيچ شكى در آن نيست گرد آوريم؛ و به هر كس (پاداش‏) دست‌اوردش به تمام (و كمال‏) داده شود و به آنان ستم نرسد؟» و یا در آیه دیگر می‌فرماید: «لِيَجْزِيَ اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِساب‏[ابراهیم/51] تا خدا به هر كس هر چه به دست آورده است جزا دهد، كه خدا حساب‌رسی سریع است‏».

البته نباید فراموش کرد که علاوه بر نکاتی که برای جهنم ذکر شد، مطالب دیگری نیز وجود دارد، از جمله این‌که خلق جهنم سبب می‌شود که برخی از افراد به خاطر ترس از آن به گناه نزدیک نشوند، به همین خاطر بعضی از بزرگان فرموده‌اند: چه بسا گروهی از بهشتیان، اگر بتوانند قبل از ورود به بهشت، در و دیوار جهنم را می‌بوسند، و می‌گویند: اگر تو(جهنم) نبودی ما وارد بهشت نمی‌شدیم.[3] همان‌گونه که افراد متعددی از ترس زندان و احکام قضایی مرتکب خلاف نمی‌شوند.

پس با نگاهی کامل به هستی به این حقیقت راه می‌یابیم که خلقت بهشت و جهنم در هستی ضرورت دارد، و اگر نباشد، به نظام احسن الهی آسیب وارد می‌شود، و از سوی دیگر، به خاطر محدودیت دنیا، بهشت وجهنم نمی‌تواند در این دنیا باشد، پس در نتیجه باید آخرتی وجود داشته باشد، که ثمره تمام اعمال در آن‌جا ظاهرشود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی‌نوشت
[1]. تحف‌العقول،ص483.
[2]. اگر در احکام قضایی آمده است، که شخصی به سه بار اعدام محکوم شده است، این جمله به این معنا نیست که متهم را سه بار پشت سر هم بالای دار بکشند بلکه بدین معناست که سه حکم اعدام برای وی صادر شده است فلسفه‌ی این مسئله این است که چنان‌چه یکی از این احکام یا حتی دو تا از این احکام بنا به جهاتی غیر قابل اجرا شد به حکم اعدام دیگر رجوع شده و بدان عمل شود.
[3]. حماسه و عرفان، نوشته، آیت الله جوادی‌آملی، ص105.
[4]. البته نباید فراموش کرد، که خدا متعال، دوست دارد که انسان‌ها به بهشت بروند، به همین خاطر عوامل متعددی را قرار داده است، تا انسان را به سوی بهشت راهنمایی کند، به عنوان مثال، صد و بیست و چهار هزار پیامبر را فرستاد، و به انسان عقل داد، تا پیام رسولان الهی را بشنود و به آن سو حرکت کند. از سوی دیگر برای انسان توبه را قرار داد، که اگر خطایی از انسان سر زد، با توبه بتواند به گذشته خویش را جبران کند.