جابر بن عبدالله انصاری، بانی سنت حسنه اربعین

جابر بن عبدالله انصاری یکی از بزرگترین صحابه پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. عبدالله پدر جابر نیز از صحابه گران‌قدر حضرت بود که در جنگ احد به شهادت رسید. جابر جزو مسلمانان پیش از هجرت و از اصحاب پیمان عقبه دوم است. او در 19 غزوه، از جمله جنگ بدر در رکاب پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت[1] و در جنگ صفین نیز در رکاب حضرت علی(علیه السلام) جنگید.[2]
1540 حدیث از او در مجامع روایی اهل سنت وجود دارد[3] که نشان دهنده‌ی مقام و منزلت او در حدیث می‌باشد. جابر در مسجد النبی فتوی می‌داد و گروهی از شاگردان و ارادتمندان از او استفاده می‌کردند.

آنچه معروف است و در برخی منابع هم اشاره شده، آمدن جناب جابر بن عبدالله انصاری صحابه جلیل القدر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در روز اربعین به کربلا است.[4] اصل تحقق زیارت جابر، مسلم است؛ اگرچه در کتاب‌هایی مثل «بشارة المصطفی»، «الملهوف» و «مثیر الأحزان» تصریح به مبدأ حرکت و زمان آن نشده است، اما منابع معتبر دیگر، مبدأ را «مدینه» و زمان را روز اربعین دانسته‌اند.[5]

مرحوم مجلسی احتمال می‌دهد علت استحباب زیارت امام حسین(علیه‌السلام) در این روز، تأسی به جناب جابر باشد که اولین انسانی است که به حسب ظاهر از مدینه به زیارت امام آمده است.[6] یعنی محتمل است که سنت حسنه‌ای توسط جناب جابر بن عبدالله انصاری بنا گذاشته شده و اهل بیت(علیهم‌السلام) نیز آن را ترویج و تایید فرمودند.

اما چرا جابر در واقعه کربلاء حضور نداشت؟ علت عدم حضور جناب جابر در کربلاء، ناتوانی وی بود چراکه جابر بن عبد الله در آن ایام نابینا بود و توان حضور در میدان رزم را نداشت چنانکه در روایت عطیه عوفی _ که در مورد جریان زیارت جابر از قبر مطهر امام حسین(علیه‌السلام) در روز اربعین سخن گفته _ آمده است که او دست جابر را به علت نابیناییش گرفته بود و جابر به وی گفت: «دستم را بر روی قبر بگذار». معنای این سخن این است که خود وی نمی‌‌توانسته ببیند، و از عطیه کمک می‌گرفت، و این می تواند برای جابر عذری باشد که چرا در کربلاء در رکاب حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) نبود. ابن قتیبه دینوری نیز در کتاب «الامامة و السیاسة» تصریح می‌کند که جابر بن عبدالله در واقعه حره [که حدود یک سال بعد از واقعه کربلاء در مدینه اتفاق افتاد] نابینا بود.[7] بی تردید اگر جابر توان داشت در واقعه کربلاء حضور می‌یافت.
ولی به هر حال نقل شده که او به عنوان اولین زائر مرقد نورانی امام حسین(علیه‌السلام) به همراه تابعی برجسته، عطیة بن سعد عوفی در روز اربعین به کربلا آمد.

جایگاه و ارزش زیارت نخستین زایر امام حسین(علیه‌السلام):
پس از شهادت امام حسین(علیه‌السلام) و یاران گران قدرش، جامعه‌ی اسلامی مرعوب قدرت و خون ریزی‌های یزید بود، اما جابر کسی نبود که بترسد، بلکه برای معرفی عظمت و دلیل شهادت امام حسین(علیه‌السلام) بسیار کوشید. او از شهر مدینه روانه‌ی کربلا شد تا بر خاک پاک قبر شهیدان راه حق بوسه زند. بدین ترتیب، نفرت، انزجار و خشم خود را اعلام کرد و مخالفان و دشمنان آن حضرت را رسوا ساخت.

این روش جابر به چند جهت، اهمیت والایی داشت:
نخست آنکه: تا آن زمان مردم هنوز از قدرت یزید وحشت داشتند و کسی جرأت نمی‌کرد آشکارا به زیارت قبر آن حضرت برود. جابر این هیمنه و تابو را شکست. و نیز در عصری که مردم، ارادت و محبت خویش به اهل بیت(علیهم‌السلام) را از ترس مخفی می‌کردند آشکارا ولایت‌مداری و محبت و ارادتش را ابراز نمود تا آن مردم خفته را بیدار سازد. او با این شیوه، درس بزرگی در زمینه‌ی ولایت و ابزار علاقه به خاندان پیامبر(علیه‌السلام) به آیندگان آموخت.

دوم آنکه: جابر فردی عادی نبود، بلکه یکی از صحابه و یاران برجسته‌ی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به شمار می‌رفت که میان مسلمانان و مردم، موقعیت بسیار خاص و ویژه‌ای داشت. خصوصا در آن زمان که اکثر صحابه، از دار دنیا رفته بودند موقعیت صحابه‌ای که هنوز در قید حیات بودند بسیار ویژه بود چراکه تابعین، اسلام را این صحابه، می‌گرفتند و نوع عمل اخلاقی و سیاسی و عبادی آنها زیر ذره بین مردم قرار داشت. بنابراین وقتی جابربن عبدالله از مدینه رهسپار زیارت امام حسین(علیه‌السلام) شد، از نظر سیاسی، ضربه‌ی کوبنده‌ای بر حکومت یزید وارد ساخت.

سوم آنکه: این عمل جابر در زیارت قبر امام حسین(علیه‌السلام) در آن زمان پر خفقان، باعث ایجاد یک سنت حسنه در زیارت قبور مطهر ائمه اطهار(علیه‌السلام) شد. به علاوه این‌که عمل وی به عنوان یکی از برترین صحابه رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مهر تاییدی بر جواز زیارت در شرع اسلام و نیز کاشف از سیره مسلمین در موضوع زیارت قبور اولیاء خداست.

چهارم آنکه: جابر، موضع مهم و روشن در برابر یزیدیان داشت. او شجاعانه، دشمنان امام حسین(علیه‌السلام) را کافر برشمرده است. جابر در بخشی از زیارتش در سخن با شهدای کربلاء، شهادت می‌دهد که عمل آن‌ها امر به معروف و جهاد با کافران بود. این سخن، در آن برهه زمانی، _ که یزیدیان، مسلمانی خویش و کفر یاران امام حسین(علیه‌السلام) را ادعاء می‌کردند و شیعیان نیز از ترس به درون خانه‌هایشان پناه برده بودند _ موضعی سخت و شجاعانه بود.

پنجم آنکه: جابر ادب خاصی نسبت به ابا عبدالله(علیه‌السلام) داشت؛ و اين نتيجه كمال معرفت وی بود. از اين‌رو می‌بينيم كه نخست غسل می‌كند و سپس بدنش را با مشك خوشبو می‌سازد، آن‌گاه در هر گامی خدا را ياد می‌كند. پس از لمس قبر، از شدت اشک و آه، بی‌هوش می‌شود و سپس سه بار فرياد "يا حسين" سر می‌دهد و با امام و شهدای کربلاء به سخن می‌پردازد؛ سخنانی که نشان‌گر ميزان معرفتی است كه او نسبت به رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و جانشين و نوه‌اش دارد.
او با این عمل خویش، نوع ادب و معرفت و نیز روش زیارت اولیاء خدا را به ما تعلیم می‌دهد.

ششم آنکه: در روایت عطیه، عبارتی است که جابر به او می‌گوید: «مرا به سوی خانه کوفیان ببر». با توجه به وجود فاصله بسیاری که میان صحرای کربلا و شهر کوفه بود این احتمال تقویت می‌شود که جابر به قصدِ دیدار با برخی از افراد سرشناس کوفه و روشن‌گری نسبت به آنان، آهنگ سفر به کوفه را کرده است. پس می‌توان گفت که خروج جابر از مدینه، تنها فقط به قصد زیارت مرقد مطهر امام حسین(علیه‌السلام) نبود بلکه علاوه بر نیت زیارت و تبلیغات علیه حکومت یزیدیان، قصد روشن‌گری نیز داشته است.

هفتم آنکه: او برای عطیه، محدوده‌ی حب و بغض را تعیین می‌کند و به او می‌گوید: «ای عطیه! گمان ندارم كه پس از اين سفر تو را ببينم، آيا می‌خواهی كه تو را وصيتی كنم؟ دوست بدار دوست‌دار آل محمد(علیهم‌السلام) را تا هنگامی كه دوست‌شان می‌دارد و دشمن بدار دشمن آل محمد(علیهم‌السلام) را تا هنگامی كه دشمن‌شان می‌دارد هرچند روزه‌دار و نمازگزار باشد. با دوست‌دار محمد و آل محمد(علیهم‌السلام) مهربانی كن، چراكه اگر بر اثر گناه فراوان، يك گامش بلغزد، با محبت آنان گام ديگرش ثابت می‌ماند [و جبران می‌گردد]. دوست‌دار آنان به بهشت و دشمنان‌شان به دوزخ باز می‌روند».

او با این شیوه، درس بزرگی در زمینه‌ی ولایت و ابزار علاقه به خاندان پیامبر(علیه‌السلام) به آیندگان آموخت و افزون بر اثبات حقانیت اهل بیت (علیهم‌السلام)، غاصبان حکومت را رسوا ساخت.

بنابراین: زیارت جابر در روز اربعین، زیارتی عادی نبود، بلکه حرکتی حماسی، همراه با اشک و آه و حسرت بود. حرکتی تعلیمی و حرکتی تبلیغاتی بر علیه حکومت بود. او یک سنت حسنه‌ای بر جای گذاشت که پس از گذشت بیش 1370 سال از اربعین سال 61 هجری، این زیارت با شور و شکوه فراوان برگزار می‌شود. او طبق روایت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) _ که فرمود: «کسی که سنّت نیکو و شایسته‌ای از خود به‌جای گذارد در پاداش کسی که بدان سنّت عمل می‌کند برابر است، بی آنکه از پاداش عمل کنندگان به آن، چیزی کم شود...»[8] _ در ثواب زیارت همه زائران اربعین، شریک است.

___________________
پی‌نوشت:
[1]. تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، بیروت: چاپ علی شیری، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱ق/۱۹۹۵ـ۲۰۰۰م، ج۱۱، ص۲۱۴، ۲۱۶ـ۲۱۷
[2]. من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، قم: چاپ علی‌اکبر غفاری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۳۲.
[3]. سیر اعلام النبلاء، شمس‌‌الدین‌ محمدبن‌ ‌احمدبن‌ ‌عثمان‌ ‌الذ‌هبی‌، تحقیق: شعیب الارنؤوط، بیروت، موسسة الرسالة، ج4، ص194.
[4]. بشارة المصطفى لشيعة المرتضى،‏ محمد بن ابی القاسم عماد الدين طبرى،‏ ناشر: المكتبة الحيدرية، چاپ دوم، نجف اشرف، 1383ق-1963م، ص75-74؛/ و مثير الأحزان و منير سبل الأشجان، ابن نما حلی، ص59.
[5]. مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، شیخ طوسی، ناشر: مؤسسة فقه الشيعة، چاپ اول، بیروت، 1411ق، ج2، ص878؛/ و مسار الشیعة فی مُختَصَرِ تَواريخ ألشّريعَة، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى معروف به شیخ مفید، ص۴۶؛/ و المصباح، ص۴۸۹؛/ و علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۳۴.
[6]. ملاذ الاخبار فی فهم تهذیب الاخبار، علامه محمد باقر مجلسی، ج9، ص301.
[7]. الامامة و السياسة، ابن قتیبه دینوری، ج1، ص214
[8]. «مَن سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً کانَ لَهُ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِها مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْءٌ». صحیح مسلم، مسلم نیشابوری، بیروت، دار الفکر، ج8، ص61؛/ و درّ المنثور، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، دار المعرفة، چاپ اول، 1365 هـ.ق، ج6، ص201؛/ و السنن الکبری، احمد بن حسین بیهقی، بیروت، دار الفکر، ج4، ص176؛/ و اصول کافی، کلینی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ج5، ص9.