آن چه به نظر می رسد این است که آیات در زمینه جمع آوری قرآن در زمان رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) ساکت است.
قرآن مجید، آخرین کتاب الهی است که از سوی خداوند متعال برای هدایت بشر فرستاده شده، و در دوران حیات رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، و با نظرات ایشان، به صورت کتاب تدوین شده است.[1] اهمیت جمع آوری قرآن به حدی زیاد است که بناء بر گفته علامه عسکری(رحمه الله) خداوند متعال جمع آوری قرآن را به خویش نسبت می دهد و این گونه می فرماید: «إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ و وَ قُرْءَانَهُ فَإِذَا قَرَأْنَهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ[قیامت/17-19] همانا بر ماست جمع كردن و قرائت آن پس چون بر تو خوانديم پيروى كن خواندن آن را پس از آن بر ما است كه حقايق آن را بر تو بيان كنيم»[2]
روایات[3] و عقل[4] به خوبی به این حقیقت اشاره دارد که جمع آوری قرآن در زمان حیات رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده است، با این وجود شاید برخی گمان کنند که می توان از خود قرآن نیز برای این مطلب دلیل اقامه کرد، به همین خاطر در ادامه به بعضی از این ادله اشاره می کنیم و آن را مورد وآکاوی قرار می دهیم.
در آیات از قرآن تعبیر به کتاب شده است، و شاید این استعمال سبب شود که گروهی گمان کنند که این لفظ دلالت بر نوشته‌های جمع آوری شده می‌کند، پس باید قرآن در زمان نزول به صورت کتاب جمع آوری شده باشد. این ادعا گرچه در ظاهر می تواند مطلب ما را اثبات کند ولی قرائنی که در این آیات وجود دارد و همچنین این نکته که معمولاً بعد از این آیات، آیات متعددی نازل شده است. این برداشت را مورد خدشه قرار می دهد. در ادامه به بعضی از آیات قرآن که در آنها لفظ کتاب آمده است اشاره می کنیم و آنها را مورد وآکاوی قرار می دهیم.
الف: آیه «ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقين[بقره/2] بى ترديد اين كتاب راهنماى پرهيزگاران است.» آن چه به نظر می رسد منظور از واژه «كتاب» در اين آيه كريمه به معناي مجموعه ای است كه حاوی خطوط كلّی معارف و شريعت و احكام و قوانين آن است(عقايد، اخلاق و احكام عملي) و از طريق وحی بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) نازل شده است[5] و یا بنا بر دیدگاه برخی از مفسران دیگر مقصود از کتاب آن حقیقت قرآن است که نزول پیدا نکرده است.[6]
ب: «اللَّهُ الَّذي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْميزانَ وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَريب[شوری/17] خداست كه كتاب و ميزان را به حق نازل كرده است، تو چه مىدانى، شايد قيامت نزديك باشد.» در این آیه نیز مقصود از کتاب ، شریعت و معارفی است که از سوی خداوند متعال بر رسول گرامی اسلام نازل شده است.[7]
ج: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ[هود/1] كتابى است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب حكيمى آگاه، به روشنى بيان شده است.» در این آیه نیز مقصود از کتاب، آن حقیقت قرآن است که به صورت لفظ در نیامده است تا به نگارش در آید.[8]
نتیجه:
گرچه این مطلب (جمع آوری قران در زمان رسول اکرم) در جای خودش توسط ادله دیگر به اثبات رسیده است؛ ولی آیاتی که لفظ کتاب در آنها استعمال شده است؛ نمی‌تواند این ادعا را اثبات کند که قرآن در زمان رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جمع آوری شده؛ زیرا آن چنان که مشخص شد؛ غالباً منظور از کتاب همان شریعت و قوانینی است که، از سوی خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است و یا مقصود از قرآن حقیقت قرآن است که در غالب لفظ در نیامده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت:
[1]. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به «درسهايى از علوم قرآن»، نوشته: آیت الله محمدعلی گرامی، و همچنین افسانه تحريف قرآن، نوشته: رسول جعفريان،ترجمه:محمود شريفى، و كاوشى در تاريخ جمع قرآن، نوشته، سيد محمد على ايازى.
[2]. كتاب و سنت، علامه سید مرتضی عسکری، ناشر: اصول الدين، سال چاپ: 1387 ه. ش، ص231.
[3]. رجوع کنید به «جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)»
[4] . رجوع کنید به«عقل و جمع آوری قرآن»
[5]. تفسیر تسنيم، آیت الله جوادی آملی، ناشر اسراء، سال چاپ:1389ش، ج2، ص135.
[6]. پرتوى از قرآن، آیت الله طالقانی، ناشر: شركت سهامى انتشار، 1362 ه. ش، ج1، ص52.
[7]. ترجمه تفسير الميزان، علامه طباطبایی، ناشر: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، سال چاپ: 1374 ه. ش، ج18، ص53.