قرآن مجید در زمان حیات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) به صورت کتاب تدوین شد است؛ ولی چون در این دوران کتابت قرآن با خط کوفی بود که ویژگی های خاصی داشت، بعد از گذشت زمانی توسط مسلمانان، اعراب گذاری شد.
از سوالات مهمی که در مورد جمع‌آوری قرآن مطرح است، مسئله جمع‌آوری قرآن در صدر اسلام به خط کوفی است. این‌که چرا قرآن در آن دوران به این خط جمع‌آوری شده است؟ و تا زمان حال چه تحولاتی در آن انجام گرفته است؟ برای پاسخ‌گویی به این سوالات تاریخچه مختصری از تدوین و اعراب گذاری قرآن را از نظر خوانندگان محترم می‌گذرانیم.
کتابت قبل از اسلام
قبل از ظهور اسلام، کتابت در میان اعراب رواج نداشته است، زیرا که ایشان دارای یک زندگى بدوى و همواره در حال كوچ كردن و يا جنگ و غارت بوده‌اند؛ ولی در این میان گروهی از ایشان برای تجارت به شام و عراق سفر می‌کردند و این رفت و آمدها سبب آشنایی ایشان با خط و کتابت شد. خطی که در آن دوران میان اعراب رواج پیدا کرده بود، خط نبطی و سریانی بود که بعدها از خط نبطی، خط نسخ به وجود آمد و از خط سریانی، خط کوفی ایجاد شد.[1]
نگارش بعد از بعثت
بعد از ظهور اسلام، و تأکید رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به علم‌آموزی، کتابت در میان مسلمانان رواج پیدا کرد و در دوران حیات ایشان قرآن به صورت کتاب تدوین شد.[2] بعد از ایشان، عثمان قرائت‌های مختلفی را که از قرآن به وجود آمده بود، با همکاری صحابه به یک قرائت تبدیل کرد و مصحف‌های متعدد تهیه و به مناطق مختلف سرزمین‌های اسلامی فرستاد. بعد از رسیدن مصحف عثمانی به هرکدام از این مناطق از روی این قرآن‌ها به تعداد زیاد نوشته شد و در آن منطقه پخش شد.[3]
اعراب گذاری قرآن
نوشتن قرآن در آن دوران، به صورت اولیه و ساده بود و عموم مردم با فنون خط و آیین نگارش آشنا نبودند و بسياری از كلمات را به همان شکلی که تلفظ می‌کردند، می‌نوشتند و تفاوتی بین حروف نقطه‌دار و بدون نقطه قائل نبودند. این خط که بعدها معروف به خط کوفی[4] شد، نیازهای مسلمانان اولیه مانند نامه نگاری ها، ثبت معاملات و... را بر طرف می کرد و اعراب به جهت اصالتى كه در امر فصاحت و بلاغت و خصوصيّات ذاتى كه در لهجه داشت و نيز ذوق عجيبى كه در بيان صحيح كلمات دارا بود، نيازى به نقطه گذارى حروف و اعراب كلمات در خواندن و نوشتن احساس نمی‌کرد. ولی بعد از انجام فتوحات و اختلاط بین عرب‌ها و غیر عرب‌ها، ابهام برخی کلمات، جامعه اسلامی را دچار بحران کرد، به گونه‌ای که حتی برخی از عرب‌ها به خاطر همنشینی با دیگران اصالت خویش را در گفتار از دست داده بودند.
از این رو ابوالاسود دوئلی که از شاگردان امیرالمومنین(علیه‌السلام) بود و علم نحو را از ایشان فرا گرفته بود، از سوی حاکم آن زمان موظف شد که قرآن را اعراب گذاری کند. این کار در نیمه دومِ قرن اول توسط وی انجام گرفت و بعد از وی توسط شاگردانش کامل شد.[5]،[6]
از نکات مهمی که در این حوادث وجود دارد، این است که این کارها در زمانی انجام شده است که هنوز از وفات پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مدت طولانی نگذشته بود و در طول این مدت، صحابه جلیل‌القدر رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و شاگردان ایشان(تابعین) هنوز زنده بودند و در جامعه حضور داشتند، به گونه‌ای که اگر در قرآن انحرافی ایجاد شده بود ایشان اعتراض می‌کردند و این اعتراض در تاریخ ثبت می‌شد. در حالی که در هیچ‌کدام از کتب تاریخی که حکایت کننده از این وقایع هستند، هیچ اعتراضی ثبت نشده است. از سوی دیگر اعراب گذاری قرآن در آن دوران نشان دهنده اهتمام ویژه مسلمانان به این کتاب الهی است.[7]
پس بنابراین قرآن بعد از مدت کوتاهی از وفات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) و به خاطر نیاز که جامعه به اعراب گذاری داشت توسط ابوالاسود دوئلی از شاگران مولا متقیان علی(علیه اسلام) اعراب گذاری شد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. تاريخ قرآن، معرفت، محمد هادى، ناشر: سمت، سال چاپ: 1382، فصل سوم، مشخصات كلى مصحف هاى عثمانى، پیدایش خط عربی، ص116.
[2]. رجوع کنید به «قرآن شاهد جمع آوری قرآن»
[3]. رجوع کنید به «عثمان و قرآن کریم»
[4]. گروهی مى گويند خط کوفی از خط سريانى گرفته شده است. خط سريانى را در ابتدا خط حيرى مى خواندند و به شهر حيره از شهرهاى عربى عراق نسبت مى دادند. بعدها كه مسلمانان در سه ميلى حيره، شهر كوفه را ساختند شهرت خط حيرى به خط كوفى تبديل يافت. سريانى هاى مقيم عراق خط خود را به سه قلم مى نوشتند كه يكى از آنها از خط آرامى معروف به (سطر نجيلى) مأخوذ بوده و براى نوشتن كتب مقدس بكار مى رفته است.[كتاب اللمعة الشهيه فى نحو اللغة السريانية على كلا مذهبى الغربيين و الشرقيين، اقليموس، يوسف داود، انتشارات: مطران دمشق بر سرياني ها. سال چاپ: 1896 ص 130 به بعد.]
[5]. درس هايى از علوم قرآنى، طاهرى، حبيب الله، ناشر: اسوه، سال چاپ: 1377، ج1،ص347.
[6]. خطاطان، تا اواخر قرن سوم هجرى، مصحف‌ها را با خط كوفى مى نوشتند. از اين پس، در اوائل قرن چهارم، خط زيباى نسخ، جاى خط كوفى را گرفت و اولين مصحف به خط نسخ، به دست خطاط معروف، محمّد بن علىّ بن الحسين بن مقله (272- 328 ه) نوشته شد. گفته شده است: وى اولين كسى است كه به خط ثلث و نسخ نوشت. او كه در علم هندسه، تخصص داشت، با رسم حروف هندسى و بنا نهادن قواعد و اصول آن خط عربى اسلامى را تغيير داد و بدان زيبايى بخشيد. اين كار، منحصر به اوست و تاكنون در بين امت اسلامى خطاطى با اين عظمت ظهور نكرده است. تعدادى از مخطوطات تاريخى، مانند مصحف موجود در موزه هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته اند كه او دو بار قرآن را نوشت.[تاریخ قرآن معرفت، به نقل از :الخط العربى الاسلامى؛ ص 155 و الخطاط البغدادى، ص 16]
[7]. برای اطلاع از توجه مسلمانان به قرآن رجوع کنید «تلاش پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و مسلمانان برای حفظ قرآن»