علت اختلاف فتوای مراجع چیست؟

انسان زمانی که به سن بلوغ می‌رسد، از سوی خدای متعال مورد خطاب قرار می‌گیرد و مکلف به انجام دستورات الهی می‌شود و در این میان یکی از راه‌های رسیدن به فرامین الهی تقلید از مجتهد أعلم است. یعنی ما در زمان کنونی که در غیبت کبری به سر می بریم باید از مراجع تقلید کرده و رساله ایشان را سرلوحه زندگی خویش قرار دهیم. لذا این مطلب گاه این سوال را به ذهن می‌آورد که چرا این بزرگوران در مسائل دینی با یکدیگر اختلاف نظر دارند؟ و چرا در برخی از مسائل نظر مرجع تقلید بعد از مدتی تغییر می‌کند؟

برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید به چند نکته توجه داشته:

 نکته اول: مراجع در مسائل زیادی با یکدیگر توافق دارند و موارد اختلافی بین آنها بسیار کم است.

نکته دوم: اختلاف در بین متخصصان یک فن امری عادی است، به عنوان مثال دو پزشکی که در یک دانشگاه و سر یک کلاس با یکدیگر درس خوانده‌اند، امکان دارد در مورد یک بیمار با یکدیگر اختلاف نظر داشته باشند و یکی از ایشان بهبود آن را به خوردن دارو بداند و دیگر جراحی را تجویز کند. پس نباید گمان کرد که این اختلاف چیز غریبی است.

در مورد علل اختلاف علما به چند مطلب اشاره می‌کنیم:

مطلب اول: اختلاف مراجع به خاطر این است که از حکم واقعی اطلاع ندارند و هر فقیهی تلاش می‌کند بر اساس فهم خود، حکم مسئله شرعی را بیان کند. همان گونه که داروی واقعی هر بیماری همان است که بیمار را خوب کند، ولی گاهی می‌بینیم پزشکان در مورد یک بیمار دارو‌های مختلفی تجویز می‌کنند. این به خاطر روشن نبودن بیماری است که هر پزشکی بر طبق تشخیص خود از بیماری، دارویی خاص تجویز می‌کند.

مطلب دوم: این تفاوت فهم برخواسته از چند امر است که در ادامه به برخی از آنان اشاره می‌کنیم:

الف) این بزرگوران در توانایی علمی با یکدیگر تفاوت دارند و این تفاوت سبب اختلاف‌شان شده است، به همین خاطر مکلف موظف است بعد از تحقیق، از شخص داناتر(اعلم) تبعیت کند.

ب) فقاهت و مجتهد شدن، نیازمند تخصص در علوم متعددی است و این علوم متعدد دارای مبانی و اصولی است و هر کدام از مراجع در مورد این مبانی و اصول نظر خاصی دارند و این تفاوت در مبانی، یکی از مهم‌ترین دلایل اختلاف در فتوای ایشان است.

به عنوان مثال، منبع اصلی دین ما قرآن و روایاتی است که از معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) به ما رسیده است. اکنون امکان دارد که هر کدام از مراجع تفسیر متفاوت از قرآن داشته باشند و یا در مورد روایات چون بعد از هزار و چهارصد سال به ما رسیده است، امکان دارد در یک موضوع دو روایت وارد شود که یکی حکم به حلال بودن چیزی بدهد و در مقابلش روایت دیگر حکم به حرمت آن شئ بدهد. لذا فقیه باید تلاش کند تا بفهمد که کدام یک صحیح است. برای این منظور علم رجال به وجود آمد که به تاریخ زندگی راویان می پردازد تا مشخص شود که کدام یک درست گفته اند. ممکن است  فقیهی بعد از تلاش در این علم به این نتیجه برسه که اقای فلانی آدم خوبی بوده، لذا حرف وی را قبول کند و براساس روایت وی فتوا بدهد ولی در مقابل فقیه دوم وی را شخص مورد قبولی نداند در نتیجه روایت دوم را قبول کند.

به عنوان مثال درباره واژه «یوم» میان مراجع اختلاف است؛ برخى معتقدند که از طلوع خورشید تا غروب را یوم می‌گویند و عده‌اى آن را توسعه داده و ابتداى یوم را طلوع فجر[1] دانسته‌اند. این اختلاف، تأثیر خود را در بسیارى از احکام فقهى بر جاى گذاشته و باعث اختلاف در فتوا گردیده است.

 و یا مثلاً در آیه مربوط به تیمّم «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً[نساء/43] در صورتى که براى طهارت به آب دسترسى نداشتید، بر «صعید» پاکیزه تیمم کنید»؛ در معنا و مفهوم کلمه «صعید»، اختلاف نظر پیش آمده که آیا معناى «صعید» فقط خاک است یا معناى آن تمام چیزهایى است که پوسته ظاهرى زمین را تشکیل مى دهد (مانند سنگ، شن، ریگ و...). از این رو در این که بر چه چیزهایى تیمم کردن صحیح است و یا غیر صحیح، بین مجتهدان اختلاف فتوا به وجود مى‌آید. و موارد دیگری که ذکر آنان نیازمند تخصص در این علوم است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی نوشت
[1].در بامدادان، دو فجر و هاله نور در آسمان مشرق دیده می‌شود که یکی فجر کاذب و دیگری فجر صادق نامیده می‌شود. فجر کاذب نوری است که به درازا در آسمان پدید می‌آید و به جای پهن شدن بر روی افق، به صورت عمودی به سمت بالا انعکاس می‌یابد. فجر صادق که دقایقی بعد روی می‌دهد، در آسمان پهن می‌شود.