- برای آن‌که نماز مورد قبول درگاه الهی واقع شود، باید امور و شرایطی رعایت شود. امام صادق (علیه السلام) در ضمن روایتی به چند نمونه از این شروط اشاره می‌فرمایند: ای جندب! خداوند فرمود: نماز کسی را می پذيرم که در پيشگاه عظمت من خشوع کرده و به خاطر من خويش را از شهوات باز دارد و روزش را با ياد من سر کند. ابن شعبه حرانى، تحف العقول، ص 306.
اگر قرار باشد انسان در بُعد معنوی مسیر تکامل را طی نماید و به سعادت و خوشبختی جاویدان برسد، باید رابطه‌اش را با حق تعالی تقویت نماید. در این میان، نماز مهم‌ترین پل ارتباطی بین خلق و خالق می‌باشد که در آموزه‌های دینی، سفارشات فراوانی نسبت به آن شده است.
منتها باید به این نکته توجه شود که مسأله عمل به تكاليف دينى و از جمله اقامه نماز، یک بحث است و رسيدن به مراتب عالى كمال بحثى ديگر. مرتبه‌اى از نماز است که با انجام دادن شرایط و آداب ظاهری آن، انسان از عذاب الهى نجات مى‌يابد و موجب اسقاط تكليف مى‌گردد؛ اما اين امر بدان معنا نيست كه چنین نمازی موجب كمال وى و نزدیکی‌اش به خداوند نیز گردد.
شرایط رسيدن به مقام قرب الهى و مقبول واقع شدن نماز
رسيدن به مقام قرب الهى و مقبول واقع شدن نماز، مستلزم رعايت نكات خاصى است كه امام به حق ناطق، جعفر بن محمد الصادق (صلوات الله علیه) در ضمن یک حدیثی نورانی به آن اشاره می‌فرمایند:
«يَا ابْنَ جُنْدَب قال اللّهُ جلّ و عزّ فى بَعضِ ما اَوْحى: اِنَّما اَقْبَلُ الصَّلاةَ مِمَّنْ يَتَواضَعُ لِعَظَمَتى و يَكُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ مِنْ اَجْلى و يَقْطَعُ نَهارَهُ بِذِكْرى [1] ای جندب! خداوند فرمود: نماز کسی را می پذيرم که در پيشگاه عظمت من خشوع کرده و به خاطر من خويش را از شهوات باز دارد و روزش را با ياد من سر کند.»
الف: درک عظمت خدا
انسان هرچه بيش‌تر موفق به درك عظمت خدا گردد، تواضعش در مقابل ذات اقدس احديّت بيش‌تر خواهد شد و به كوچكى و ناچيزى خود پى خواهد برد. یک راه پی بردن به عظمت خدا، تفکر و تدبر در دستگاه خلقت او، افلاک، سیارات، کهکشان‌ها، زمین، خورشید و... می‌باشد و این‌که در کنار خلقت این امور شگرف ما چه جایگاهی داریم.
در همین زمینه، امام صادق (صلوات الله علیه) می‌فرمایند: خانمی به نام «زینب عطاره» از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) درخواست نمود تا عظمت خدا را برايش تشريح نمايند. حضرت فرمودند: «إِنَّ هَذِهِ الْأَرْضَ بِمَنْ عَلَيْهَا عِنْدَ الَّتِي تَحْتَهَا كَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ فِي فَلَاةٍ قِيٍ وَ هَاتَانِ بِمَنْ فِيهِمَا وَ مَنْ عَلَيْهِمَا عِنْدَ الَّتِي تَحْتَهَا كَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ فِي فَلَاةٍ قِيٍّ وَ الثَّالِثَةُ حَتَّى انْتَهَى إِلَى السَّابِعَة [2] همانا اين زمين و هر چه در آن است، نسبت به آسمان اول مانند حلقه‌اى است كه در يك بيابان بى‌كران افتاده باشد. همين طور نسبت آسمان اول به آسمان دوم تا برسد به آسمان هفتم، (که نسبت هر كدام به آن ديگرى مانند همان حلقه است كه در بيابان تهى و پهناورى افتاده باشد).»، تأمل در این نوع مسائل باعث می‌گردد انسان عظمت خدا درک نماید و حالت تواضع براى او نسبت به خداوند پيش آيد.
ب: ترک شهوات نامشروع
شرط دوم از شرايط قبولى نماز، دوری از هوا و هوس‌های باطل است. در واقع نمازی مقبول و دارای ارزش است که صاحبش را از رفتن به سمت و سوی گناه منع کند. «اِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر [عنکبوت/45] همانا نماز است كه (اهل نماز را) از هر كار زشت و منكر باز مى دارد.
ج: یاد خدا
شرط سوم اين است كه نمازگزار، روز خود را با ياد خدا سپرى كند. این شرط به این دلیل جزء شرایط قبولی نماز واقع شده، که باعث حضور قلب در نماز می‌شود. در واقع اگر قرار باشد انسان در نماز حضور قلب داشته باشد و به واسطه حضور قلب، نمازش مقبول واقع شود باید مقدمات آن را از قبل آماده نماید؛ لذا پیشوای ششم در بیانی فرمودند: «اِنَ الْعَبْدَ لَتُرْفَعُ لَهُ مِنْ صَلَاتِهِ نِصْفُهَا أَوْ ثُلُثُهَا أَوْ رُبُعُهَا أَوْ خُمُسُهَا وَ مَا يُرْفَعُ لَهُ إِلَّا مَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ مِنْهَا بِقَلْبِه [3] همانا از نماز بنده نصفش یا یک سوم، یا یک چهارم، یا یک پنجم برای او بالا می رود و آن مقداری که از نماز حضور قلب داشته باشد، بالا می رود.» این‌که انسان در طول روز، در خلوت و جلوت، نهان و آشکارا، فضای مجازی و حقیقی، اصلا به یا خدا نباشد و در نماز بخواهد حضور قلب داشته باشد، توقعی بی‌جاست.
در واقع اگر انسان هر عکس، فیلم و یا منظره‌ای را ببیند و یا به هر صدایی و سخنی گوش بدهد و از آن‌طرف توقع داشته باشد که حضور قلب در نماز داشته باشد، این امر یک توقع بی‌جا و بی‌موردی است. چون این شخص، مقدمات حضور قلب که همان حفظ چشم و گوش از امور حرام بود را، فراهم نکرده و لذا نباید انتظار حضور قلب در نماز را هم داشته باشد.
بنابراین درک عظمت خدا، ترک معصیت، و یاد خدا در همه حالات، از جمله عواملی است که باعث قبول شدن نماز به درگاه الهی می‌گردد.
_________________________________
پی‌نوشت:
[1]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، ص 306، جامعه مدرسين، قم، 1404 / 1363 ق.
[2]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط- الإسلامية)، ج8، ص 153، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران،1407 ق.
[3]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط- بيروت)، ج81، ص 238، دار إحياء التراث العربي، بيروت 1403 ق.