-در مواردی می توان فلسفه ی گرفتار شدن انسانها به بلا و سختی ها را امتحان و آزمایش دانست، از این رو هر نوع گرفتاری و وجود سختی در زندگی را نباید حمل بر عذاب الهی کرد.
سؤال: در برخی از احادیث آمده است: «أَلْبَلآءُ لِلْوِلاءِ[1] هر که ایمانش بیشتر باشد، بلا و گرفتاریش هم بیشتر است.» و احادیث فراوان دیگر در این مورد، از طرف دیگر، قرآن میفرماید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَـکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ[اعراف/96] اگر مردم قريهها ايمان آورده و پرهيزگارى پيشه كرده بودند، بركات آسمان و زمين را به رويشان مىگشوديم، ولى پيامبران را به دروغگويى نسبت دادند؛ ما نيز به كيفر كردارشان، آنها را مؤاخذه كرديم.»
چگونه می توان بین این دو دسته از آیات و احادیث جمع کرده و اختلاف ظاهری آنها را از بین برد؟ اصولاً این دو دسته نصوص را چگونه باید فهمید؟
پاسخ: سنتهای الهی گوناگوناند و شاید برای ما کاملاً قابل تشخیص نباشند؛ اما در قرآن و روایات به برخی از آنها اشاره شده است. تعدادی از سنتهای الهی که مربوط به هدایت انسانها است، در سوره اعراف بیان شده است: «و ما هيچ پيغمبرى به هيچ شهر و ديارى نفرستاديم مگر آنكه اهلش را به شدايد و محن مبتلا ساختيم تا به درگاه خدا تضرع و زارى كنند سپس آن سختىها را به آسايش و خوشى مبدّل كرديم تا به كلى حال خود را فراموش كرده و گفتند: آن رنج و خوشيها به پدران ما نيز رسيد (و اين عادت روزگار است كه گاهى خوش و گاهى ناخوش است)، ما هم به ناگاه آنان را گرفتيم در حالى كه (از توجه به آن عقاب) غافل بودند و چنانچه مردم شهر و ديارها همه ايمان آورده و پرهيزكار مىشدند همانا ما درهاى بركاتى از آسمان و زمين را بر روى آنها مىگشوديم و ليكن (چون آيات و پيغمبران ما را) تكذيب كردند ما هم آنان را سخت به كيفر كردار زشتشان رسانيديم آيا اهل شهر و ديارها (كه به نافرمانى خدا و اعمال زشت مشغولند) از آن ايمنند كه شبانگاه كه در خوابند عذاب ما آنها را فرا گيرد؟ آيا اهل شهر و ديارها (كه از ياد خدا و طاعت او غافلند) از آن ايمنند كه به روز كه سرگرم بازيچه دنيا هستند عذاب ما آنان را فرا رسد؟ آيا از مكر خدا (يعنى آزمايش و مجازات خدا) غافل و ايمن گرديدهاند؟ كه از آن مكر و انتقام البته كسى غافل نشود مگر مردم زيانكار آيا اين مردمى را كه بعد از اقوامى كه همه مردند وارث زمين شدند (خدا) آگاه نفرموده كه اگر ما بخواهيم به كيفر گناهانشان مىرسانيم و بر دلهايشان مهر مىنهيم كه ديگر (به گوش دل چيزى) نشنوند؟» [2]
آنچه در این باره از این آیات استفاده میشود، در موارد زیر خلاصه میشود:
1. هرگاه مردمی به سوی ایمان فراخوانده میشوند، خداوند آنها را به سختی و رنج مبتلا میکند، تا شاید با زاری و تضرع به سوی خدا باز گردند.
2. اگر این سختیها قلبهای آنها را نرم نکرد، خدا سختی را به خوشی مبدل میکند و از این طریق آنها را دچار غفلت و فراموشی میکند، تا بدون هیچ مانعی در گمراهی قبلی خود باقی بمانند. سپس آنها را عذاب میکند (سنت امهال و استدراج).
3. اگر این مردم ایمان آوردند و آن سختیها سبب نزدیک شدن آنها به درگاه الهی شد، خداوند برکات خود را از آسمان و زمین بر آنها فرو میفرستد.
بنابراین، میتوان چنین نتیجه گرفت که خدا بندگان خود را آزمایش میکند و در صورتی که از آن آزمایشها سربلند بیرون آمدند، برکات خود را بر آنها نازل میکند و این طور نیست که اگر کسی ایمان آورد، خدا او را رها کند و آزمایش نکند.
تعارض نصوص دینی و راه حل آن
الف. سنتهای الهی مختلفاند و خداوند در شرایط مختلف سنتهای مختلفی دارد؛ اما موقعیت و زمان هر سنتی به سادگی برای ما قابل تشخیص نیست؛ یعنی این که ممکن است وفور نعمت گاهی عذاب و گاهی پاداش را به دنبال داشته باشد. بنابراین، در عین حال که میدانیم سنتهای الهی بر حکمت استوارند، نمیتوانیم بگوییم چون ما ایمان آوردیم، پس باید از اکنون غرق در نعمت شویم؛ شاید خدا با سختی میخواهد مراتب بالاتری از ایمان برای ما حاصل شود. به عبارت دیگر، ممکن است این سنتی که در آیه گفته شده است مختص به شرایطی باشد و سنت دیگر مختص شرایطی دیگر.
ب. نزول برکات از آسمان و زمین تعارضی با امتحان مؤمنان با انواع بلاها ندارد. همان طور که در آیه قرآن بیان شد، با ایمان و تقوا برکات از آسمان و زمین جاری میشود؛ اما ممکن است خداوند در همان حال مؤمنان را با بلاهایی دیگر بیازماید؛ مثلاً با گسترش ایمان و تقوا در یک جامعه، آن جامعه از مواهب آسمانی بهرهمند میشود، اما تک تک مؤمنان که در آن جامعه هستند، با بلاهای دیگری مانند بیماری و ... آزمایش میشوند.
توجه به این نکته مهم است که خود اهل بیت (علیه السلام) که مؤمنان راستین بودند، در عین این که گاهی رزق معنوی و مادی آنها از راههای گوناگون فراهم میشد، اما گاهی نیز دچار انواع بلا و امتحان میشدند که مهمترین آنها جریان شهادت امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا است.
ج. حتماً لازم نیست که برکات را به معنای برکات مادی صرف ببینیم، بلکه قطعاً برکات معنوی نیز مورد نظر است. این که خداوند مؤمنان را با سختیها آزمایش میکند، یکی از همین برکات معنوی است؛ چراکه سبب کمال قرب در آنها میشود.
د. ممکن است که گفته شود که در آیه مورد نظر همان طور که در ترجمه هم آمد، اشاره به یک سنت اجتماعی دارد؛ یعنی اگر قومی ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، خداوند برای آنها برکات را نازل میکند؛ در صورتی که روایات بعدی اشاره به سنتی فردی دارد که خدا اگر کسی ایمان آورد، او را به انواع بلا و امتحان میآزماید؛ بنابراین، جامعه با ایمان آوردن و تقوای افراد آن از برکات مادی و معنوی بهرهمند میشود و تک تک افراد آن با سنت دوم آزمایش میشوند.
پینوشتها
[1] شرح مصباح الشريعة، : شهيد ثانى، زين الدين بن على، ترجمه عبد الرزاق گيلانى، محقق / مصحح: آقا جمال خوانسارى، محمدبن حسين، ناشر: پيام حق، سال چاپ: 1377 ش، ص356.
[2] سوره اعراف، آیات 64 الی 100.
ش
برای مطالعه بیشتر اینجا کلیک کنید