گروهی با برداشت اشتباه از آیات اول سوره فتح، گمان کرده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به گناه آلوده شده است، از این رو در این نوشتار تلاش شده است این تفسیر از قرآن مورد نقد قرار گیرد و تفسیر صحیح از این آیات بیان شود.
عصمت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) از گناه و اشتباه از مسلمات عقاید شیعه است. با این وجود افرادی ناآگاه به مبانی دینی، گمان کرده اند که خداوند متعال در قرآن ایشان را گناهکار معرفی کرده است و برای اندیشه خویش به آیه «إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً*لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقيما[فتح/1-2] ما پيروزى آشكارى برايت پيش آورديم تا خدا گناه گذشته و آينده تو را بيامرزد و نعمت خود را بر تو تمام و به راه راست هدايتت كند» استناد کرده اند. این برداشت از آیه سبب شد که ما به تبیین صحیح آن بپردازیم تا ادعای این افراد مورد بررسی قرار گیرد.
در این آیه یک نکته وجود دارد که باید مورد تحلیل قرار گیرد، تا بتوانیم برداشت صحیحی نسبت به این آیه داشته باشیم و آن این که چه رابطه ای بین فتح مبین ــ که در تفاسیر آن را به صلح حدیبه یا فتح مکه[1] نسبت داده اند ــ و آمرزش گناهان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وجود دارد!؟ زیرا از مضمون آيه اول و دوم این گونه برداشت می شود که خدا فتح مبين را نصيب پيامبر(صلی الله علیه و آله) كرد تا گناه گذشته و آينده ایشان بخشیده شود[2] و از سوی دیگر می دانیم که بين فتح مبين و مغفرت گناه به معنای اصطلاحی آن هيچ ارتباطی نيست[3]؛ به ناچار بايد گفت به معنای لغوی به كار رفته است و «ذنب» در لغت به معنای آثار و پيامد شوم عمل است، حال این عمل هر چه می خواهد باشد و «مغفرت» به معنای پوشاندن و پرده افكندن بر چيزی است.[4]
از سوی دیگر هر حركت حق طلبانه، براى منحرفان خوشايند نيست و آن ندا را گناه مى شمرند و بر ضدّ مناديان آن، انواع مشكلات، نگرانى ها، آزار و شكنجه ها، نسبت هاى ناروا، توطئه ها، اختلافات و شايعات را به راه مى اندازند، و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز از این قاعده مستثنا نبوده است، از این رو مشرکان، رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) را گناهکار ترین فرد می دانستند، آن چنان که امام رضا(عليه السلام) می فرماید: «گناه هيچ كس نزد مشركان، بيشتر از گناه پيامبر نبود، زيرا پيامبر با بت پرستى مبارزه مى كرد و حال آن كه مشركان تا قبل از فتح مكّه 360 بت داشتند، امّا با فتح مكّه و پيروزى قدرتمند پيامبر و مسلمانان، تمام اشتباهات پوشانده ماند.»[5]
مرحوم سید مرتضی در تحلیلی این گونه بیان می کند: کلمه ذنب، مصدر است و مصدر می تواند هم به فاعل خود اضافه شود و هم به مفعول، در اینجا کلمه ذنب به مفعول خود اضافه شده است و مراد از ذنب، گناهانی است که مردم به آن جناب نسبت داده بودند و نگذاشتند آن جناب وارد مکه شود و مانع ورود او به مسجدالحرام شدند. بنابراین معنای آمرزش این گناه، نسخ احکام دشمنان آن جناب یعنی مشرکان است و الا اگر مقصود آمرزش گناهان باشد، تعلق به فتح ندارد، چون ربطی بین فتح و آمرزش گناهان نیست، پس مقصود از فتح، فتح مکه است و نزول سوره بر طریق بشارت بوده است.[6]
پس با نتيجه به این نکات، می توان گفت که گناهان در آیه، گناه واقعى نیست، بلكه مقصود گناهانى است که در پندار و در افكار مردم و باورهای ایشان بوده است، چنان كه در آيه 14 سوره «شعراء» و در داستان موسى(علیه السلام) مى خوانيم كه موسى به پيشگاه خدا عرضه داشت: «وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ[شعراء/14]فرعونيان بر من گناهى دارند كه مى ترسم به جرم آن گناه من را بكشند» در حالى كه گناه او چيزى جز يارى فرد مظلومى از بنى اسرائيل و كوبيدن ستمگرى از فرعونيان نبود، بديهى است اين عمل او، نه تنها گناه نبود، بلكه حمايت از مظلوم بود؛ ولى از دريچه چشم فرعونيان گناه محسوب مى شد.[7]
به عبارت دیگر، باید این گونه گفت که قرآن مجید در این آیه از زبان کافران و مشرکین مکه سخن گفته است، و از دیدگاه ایشان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فردی گناه کار بوده است؛ به همین خاطر گناه در این آیه به معنای عصیان و مخالفت با خداوند متعال نیست تا عصمت و پاکی ایشان خدشه دار شود.
پی نوشت
[1] مجمع البيان في تفسير القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، ناصر خسرو، 1372 ه. ش ج9، ص: 166؛ التفسير الكبير( مفاتيح الغيب)، فخر رازى، دار إحياء التراث العربي، 1420 ه. ق ج28، ص66.
[2]. لام در كلمه «ليغفر» به طورى كه از ظاهر عبارت برمى آيد لام تعليل است، ظاهرش اين است كه غرض از اين «فتح مبين» عبارت است از «آمرزش تو نسبت به گناهان گذشته و آينده ات». ر.ک. ترجمه تفسير الميزان، طباطبايى، محمدحسين، مترجم: موسوى، محمد باقر،جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1374 ه. ش،ج18، ص380.
[3]. کلمه «ذنب» در اصطلاح به مخالفت خداوند متعال(مولا) اشاره دارد كه عقوبت و عذاب در پى داشته باشد، و كلمه «مغفرت» در اصطلاح به معنای بخشیده شدن عذاب آن مخالفت است.
[4]. ترجمه تفسير الميزان، ج18، ص381.
[5]. عيون أخبار الرضا(عليه السلام)، ابن بابويه، نشر جهان، 1378 ق، ج1، ص202.
[6]. تنزيه الأنبياء، سید مرتضی، الشريف الرضي، ص 117.
[7]. تفسير نمونه، مكارم شيرازى، دار الكتب الإسلامية، 1371 ه. ش، ج22، ص 20-21