- از جمله آفات زبان، دروغ است که علاوه بر اینکه دروغگو را از رحمت الهی محروم می کند، شخص دروغگو را در ميان مردم بى اعتبار مى كند. دروغ، اعتماد عمومى را سلب و جامعه را به بيمارى نفاق دچار می سازد.
مردى به رسول خدا (صلى الله عليه و آله) عرض كرد: به من اخلاقى بياموزيد كه خير دنيا و آخرت در آن جمع باشد، حضرت فرمودند: «دروغ نگو.» [1] جمله ای که در آن خیر دنیا و آخرت نهفته است، یعنی ترک این عمل ناپسند که موجب کسب خیرات می شود. گناهی که از جمله گناهان کبیره نیز شمرده شده است، ولی با اظهار تاسف باید گفت این گناه در جامعه ما رواج دارد.
عملی که از بدترین معایب اخلاقی به حساب می آید و در ردیف گناهان کبیره قرار گرفته است و در بیانات معصومین (علیهم السلام) به شدت از آن نهی شده است و این شدت نهی بر بزرگ بودن چنین رذیله اخلاقی دلالت می کند، تا جایی که امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: «بنده ای مزه ايمان را نچشد تا دروغ را ترک کند، چه شوخی باشد و چه جدی.» [2]
اما چه چیز باعث می شود که انسان به راحتی مرتکب چنین گناهی کبیره ای شود؟
البته انگیزه ها در انجام معاصی متفاوت است، ولی نوع انسان ها در این مسئله مشترک اند که همگی به دنبال کسب منفعت برای خود و دفع ضرر از خود می باشند. یعنی گاهی انسان گمان می کند که اگر در مسئله ای که با آن مواجه است دروغ بگوید، کارش زودتر و بهتر انجام می شود و بدین وسیله توانسته منفعتی که به دنبال آن بوده را به دست آورد، ولی غافل از آنکه دروغ، شاید منفعت آنی و لحظه ای داشته باشد، ولی در نهایت موجب رسوایی شخص دروغگو می شود.
به تعبیر آیت الله جوادی: «بر اساس اعتقاد به معاد، کاری که انسان انجام می دهد چون در نظام هستی می افتد، این زنده است و چیزی که در دایره نظام هستی قرار گرفت معدوم نخواهد شد.
اگر کسی کاری کرد یا حرفی زد این حرف در همان وقت که موجود است که معدوم نیست؛ این حرف یا این کار را اگر از کلّ دایره هستی بخواهند بیرون بکشند باز هم مستلزم آن است که او را از جای خودش بیرون بکشند و این هم محال است. پس این کار هست و اگر این کار هست اثر دارد، مگر می‌شود چیزی در عالم موجود باشد و بی اثر؟!
اينکه می گويند هرگز دروغ از بين نمی رود و دروغگو رسوا می شود، سرّش اين است که اين کاری که کرد، اين فعلی که انجام داد، اين حرفی که زد، اين می افتد در خط توليد. اين اگر معدوم بشود آدم راحت است؛ اما اين معدوم نمی شود، بلکه می افتد در خط توليد. در خط توليد بعد از بيست سال آدم را رسوا می کند. لازم نيست خود او باشد، آثار او يکی پس از ديگری؛ يک اثری دارد، آن اثر ثالث توليد می کند، آن اثر رابع توليد می کند، بعد از پنجاه سال شخص رسوا می شود.» [3]
نکته ی دیگر راجع به دروغ آن است که فرق است میان دروغ مصلحتی [4] و دروغ منفعتی.
قبل از بیان فرق این دو قسم، باید گفت که دروغ چه شوخی و چه جدی آن حرام است و گناه کبیره، ولی استثنائاتی نیز دارد که یکی از آن استثناها، دروغ مصلحتی است.
دروغ مصلحتی آنجاست که دروغ گفتن، مصلحتی دارد. یعنی انجام آن عمل مهم تر از ترک دروغ است.
به عنوان مثال: هرگاه میان دو نفر اختلاف شدیدى باشد و یکى از آنها پشت سر دیگرى بدگویى کند و ما هم بشنویم و بدانیم که اگر در برابر سوالاتى که مى شود راست بگوییم و بدگویى هاى او را فاش کنیم، آتش فتنه اى برپا مى شود که ممکن است تلفات و خسارات مهمّى به بار آورد؛ بدیهى است در چنین موردى راست گفتن کار غلطى است و هیچ عاقلى نمى تواند بگوید در چنین موردى هم باید راست گفت، این یک قانون مسلّم عقلى است که هرگاه فساد چیزى از اصلاح آن بیشتر باشد، ما باید از آن چیز بپرهیزیم.
اما در جایی، انسان برای نفع خود دروغ می گوید و منفعت خود را مصلحت می پندارد، در حالیکه اصلا اینگونه نیست و مصلحتی در آن نهفته نیست.
به عنوان مثال کسیکه در فضای مجازی و هنگام چت کردن جنسیت خود را به طرف مقابل نمی گوید و این دروغ را مصلحتی می داند. مصلحت این دروغ کجاست؟ در اینجا صرفا نفع شخصی مطرح است و این دروغ هم می شود دروغ منفعتی. و کسی قائل به جایز بودن آن نیست. بهر حال هر کس که دروغ می گوید، به دنبال منفعتی برای خودش است.
نتیجه:
«با چسب چوب نمی شود دو شیشه را به هم چسباند، البته ممکن است مقطعی و وقت این اتفاق بیافتد، اما دیر یا زود این دو تکه از هم جدا و دور خواهند شد. دروغ مثل چسب چوب است و آدم ها مثل شیشه. هیچ گاه یک زن و شوهر، دو همکار، دو همسایه و یا دو دوست به وسیله دروغ با یکدیگر گره نمی خورند و پیوندشان پایدار نمی ماند، اگر هم چند روزی با هم جوش خورده و نزدیک شده باشند، بالاخره به جدایی خواهد انجامید. آنچه آدم ها را با یکدیگر جوش می دهد، صداقت است.» [5]
_________________________
پی نوشت:
[1]. بحارالأنوار، مجلسی، ج 69، ص 262، ح 43. ناشر: دار إحياء التراث العربي، مكان چاپ: بيروت،سال چاپ: 1403 ق.
[2]. الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب، ج 2، ص 34، ح 11، دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران، سال چاپ: 1407 ق.
[3]. درس تفسیر آیت الله جوادی، 95/09/14.
[4]. تعریف دروغ مصلحت آمیز.
[5]. سلوک باران، رنجبر، محمد رضا، دفتر اول، ص 69، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. سال چاپ: 1388.