تواضع یکی از صفات پسندیده است که خداوند متعال به مسلمانان دستور داده است تا خویشتن را به آن آراسته کنند. و در برخی از مواقع به خاطر مصالحی انسان را از تواضع بازداشته است که در این نوشتار به این موارد اشاره می کنیم.
دین مبین اسلام، دین جامع و کاملی است که به تمام جوانب زندگی بشری توجه دارد، از این رو در تمام رفتارهای فردی و اجتماعی، دستوراتی را بیان کرده است که گاهی این دستورات جزئی اند و تمام مصادیق نیز همراه حکم بیان شده است و گاه کلی هستند و خود انسان باید مصادیقش را تشخیص دهد.
یکی از دستورات اجتماعی اسلام، موضوع تواضع و نداشتن تکبر در برخوردهای اجتماعی است، آن چنان که خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُور[لقمان/18] و با بى اعتنايى از مردم روى مگردان و با غرور بر زمين راه مرو كه خداوند خودپسندان را دوست ندارد.» این سفارش که علاوه بر قرآن در روایات متعدد نیز به آن اشاره شده، مورد سوء برداشت گروهی ناآگاه قرار گرفته است و گمان کرده‌اند که تواضع در تمام برخوردهای انسان خوب و لازم است به همین خاطر در این نوشتار تلاش می کنیم، با تبیین صحیح جایگاه این صفت اخلاقی از دیدگاه اسلام، مواردی پسندیده را از موارد ناپسند تفکیک کنیم.
اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که افراط و تفریط در هر کاری و هر صفتی، پسندیده نیست. تواضع نیز از این قاعده مستنثنا نیست. به همین خاطر زمانی که به سیره اهل بیت(علیهم السلام) رجوع می کنیم این گونه نبوده است که ایشان در مقابل همه اشخاص تواضع کنند، بلکه در برخی از مواقع، با لحنی تند با افراد برخورد کرده اند. حال با توجه به روایاتی که از معصومین(علیهم السلام) به ما رسیده است مواردی را ذکر می کنیم که تواضع در آنها پسندیده نیست:
1. در مقابل کفار و مشرکین است، و کسانی است که در مقابل خداوند متعال ایستاده اند. این مسئله به قدری اهمیت دارد که خداوند متعال ویژگی همراهان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را این امر بر می شمارد و می فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ اشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ [فتح/29] محمّد فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند در برابر كافران سرسخت و شديد و با يكديگر مهربان اند.» و یا در آیه دیگری برخورد مومنین نسبت به کفار را این گونه بازگو می کند: «يا ايُّهَا الَّذينَ امَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِه فَسَوْفَ يَأتِى اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ اذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤمِنينَ اعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرين[مائده/54] اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما از آئين خود باز گردد [به خدا زيانى نمى رساند بلكه] خداوند در آينده جمعيتى را مى آورد كه آنها را دوست دارد و آنها [نيز] او را دوست دارند. در برابر مؤمنان حقير و متواضع و در برابر كافران عزيز و نيرومندند.» و یا در احادیث متعددی از سلام کردن به افراد متجاهر به فسق و اشخاصی که گناه را آشکار را انجام می دهند نهی کرده است.[1]
2. در دین اسلام از تواضع در مقابل افراد متکبر نیز نهی شده است، و دستور داده شده که نسبت به این افراد متکبرانه برخورد شود؛ چنان که رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمودند: «هر گاه متواضعان امّت من را می بینيد در مقابل شان تواضع كنيد و زمانى كه با متكبّران برخورد كرديد، تكبّر كنيد كه اين رفتار موجب ذلّت و خوارى متكبّران مى شود.»[2]
3. مورد ديگرى كه تواضع پسنديده نيست، تواضع در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت آنهاست، آن چنان که مولای متقیان امیرالمومنین(علیه اسلام) در این زمینه فرمودند: «چه خوب است تواضع و فروتنى ثروتمندان در برابر فقرا براى رسيدن به پاداش الهى، و از آن بهتر، بى اعتنايى و تكبّر مستمندان است در برابر اغنيا به خاطر تكيه به خدا.»[3] این تواضع به قدری ناپسند است که در احادیث این گونه آمده است: «كسى كه نزد ثروتمندى برود و به خاطر ثروتش در برابر او تواضع كند، دو سوم دينش از دست مى رود.»[4]
در نتیجه: بدون شک صفت تواضع از صفات پسندیده است که مورد تاکید اسلام هم قرار گرفته است؛ اما باید توجه داشت که این تواضع تا جایی پسندیده است که کرامت انسانی را زیر سوال نبرد، آن چنان که خود خداوند متعال به انسان کرامت عنایت کرده است و در این زمینه فرموده است: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَم[اسراء/70] و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم.» پس تواضع به طور مطلق و در همه جا مناسب نیست و در شرایطی خاص تبدیل به رذیله اخلاقی شده و پسندیده نخواهد بود.
_________________________________________________
پی نوشت
[1]. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «به شش گروه سلام نكنيد، يهود، نصارى، صاحبان نرد و شطرنج و شرابخواران و بازيگران و نوازندگان، كسانى كه مادران را فحش مى دهند» مشكاة الأنوار،طبرسى، على بن حسن، مترجم: عطاردى قوچانى، عزيز الله، عطارد، ص 186.
[2]. مجموعة ورام، ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، مكتبه فقيه، 1410 ق، ج1، ص 201.
[3]. نهج البلاغة، شريف الرضي، محمد بن حسين، مصحح: صالح، صبحي، هجرت، 1414 ق، ص 547.
[4]. نهج البلاغة، ص 508.