آفرینش آسمان و زمین در شش روز یا هشت روز!

قرآن مجید کتاب هدایت بشر به سوی سعادت ابدی است. این کتاب که صدر و ذیلش همه حق و واقعیت است، از چنان اتقانی برخوردار است، که در طول مدت نزول هیچ‌گاه دچار تضاد و ناسازگاری نشد، آن چنان که این تناقض نداشتن یکی از ادله الهی بودن قرآن معرفی شده است و خداوند متعال در این زمینه می‌فرماید: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيرا[نساء/82] آيا به قرآن نمى ‏انديشند كه اگر از ناحيه غير خدا بود اختلاف بسيارى در آن مى‏ يافتند.»

با این وجود، گروهی ناآگاه به مبانی قرآن، با برداشت‌های سطحی از آیات قرآن، گمان کرده‌اند که برخی از آیات با یکدیگر تضاد دارند، که در ادامه به یکی از این برداشت‌ها اشاره می‌کنیم.

شبهه
خداوند متعال در آیات متعددی مدت زمان خلقت آسمان و زمین را شش روز بیان می‌کند، به عنوان نمونه می فرماید: «اللَّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما في‏ سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفيعٍ أَ فَلا تَتَذَكَّرُون‏[سجده/4] خدا آن كسى است كه آسمان‌ها و زمين را با هر چه ميان آنهاست به شش روز آفريد، سپس به عرش پرداخت، جز او سرپرست و شفيعى نداريد، چرا پند نمى‏ گيريد؟» و یا اینکه: «الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما في‏ سِتَّةِ أَيَّامٍ[فرقان/59] همان كه آسمان‏ ها و زمين و آنچه را ميان آنهاست در شش روز آفريد...»‏
در مقابل این آیات، آیات دیگری وجود دارد که از مضمون آنها این‌گونه فهمیده می‌شود که مدت خلق آسمان و زمین هشت روز بوده است به عنوان مثال می فرماید: «قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذي خَلَقَ الْأَرْضَ في‏ يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِكَ رَبُّ الْعالَمينَ*وَ جَعَلَ فيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فيها وَ قَدَّرَ فيها أَقْواتَها في‏ أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلينَ*ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعينَ*فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ في‏ يَوْمَيْنِ[فصلت/9-12] بگو: آيا شما به آن كس كه زمين را در دو روز آفريد كافر هستيد و براى او همانندهايى قرار مى‏ دهيد؟! او پروردگار جهانيان است!* او در زمين كوه‏ هاى استوارى قرار داد و بركاتى در آن آفريد و موادّ غذايى آن را مقدّر فرمود،- اين ها همه در چهار روز بود- درست به اندازه نياز تقاضا كنندگان!*سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه بصورت دود بود؛ به آن و به زمين دستور داد: «به وجود آييد (و شكل گيريد)، خواه از روى اطاعت و خواه اكراه!» آنها گفتند: «ما از روى طاعت مى ‏آييم (و شكل مى‏ گيريم)!»*در اين هنگام آنها را بصورت هفت آسمان در دو روز آفريد.» از این آیات این‌گونه فهمیده می‌شود که خداوند متعال زمین را در دو روز و سپس کوه‌ها را در چهار روز و سپس آسمان را در دو روز خلق کرده است که مجموعاً هشت روز می‌شود، و این هشت روز با شش روزی که در آیات دیگر آمده است دارای تشتت و اختلاف است.

مفسران به این سوال دو گونه پاسخ داده‌اند که از نظر می‌گذرانیم:[1]

پاسخ اول:
الف) مشهور مفسران لفظ «اربعه ایام» که در آیه ده سوره فصلت به آن اشاره شده است باقی مانده دیگر روزه‌ها گرفته‌اند، به این ترتیب که در دو روز اول از این چهار روز زمین آفریده شد، و در دو روز بعد سایر خصوصیات زمین، به اضافه خلقت آسمان‌ها در دو روز مجموعا شش روز مى‏ شود. نظير اين تعبير در زبان عرب و تعبيرات فارسى نيز وجود دارد كه فى المثل گفته مى‏ شود: از اينجا تا مكه ده روز طول مى‏ كشد، و تا مدينه پانزده روز، يعنى پنج روز فاصله مكه و مدينه است و ده روز فاصله اينجا تا مكه.[2]

پاسخ دوم:
ب) گروهی دیگر از مفسران به این اندیشه قائل هستند که مقصود از چهار روزی که در آیه به آن اشاره شده است، فصول چهارگانه سال است، نه این‌که به مراحل خلقت اشاره شده باشد و این دیدگاه برخواسته از قرائنی است که در خود آیه به آن اشاره شده از جمله این‌که به مبدأ پیدایش ارزاق و پرورش موادغذایی انسان‌ها و حیوانات اشاره می‌شود.

علامه طباطبایی(ره) در این زمینه این‌گونه می‌فرمایند: «و انصاف قضيه اين است كه آيه شريفه يعنى جمله «وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ» ظهورش در غير آن چيزى است كه مفسرين گفته ‏اند: قرائنى كه در پيرامون آن هست تاييد مى‏ كند كه مراد از تقدير اقوات زمين در چهار روز، تقدير آن در چهار فصل است كه‏ بر حسب ظاهر حس به دنبال ميل شمالى و جنوبى خورشيد پديد مى ‏آيد. پس ايام چهارگانه همان فصول چهارگانه است.و اما ايامى كه در اين آيات براى خلقت آسمان ها و زمين آمده، چهار روز است دو روز براى خلقت زمين، و دو روز براى به پا داشتن آسمان هاى هفت گانه، بعد از آن كه دود بود، و اما ايامى كه در آن اقوات درست شده ايام تقدير اقوات است، نه خلقت آن ها، و آنچه كه در كلام خداى تعالى مكرر آمده اين است كه خداى تعالى آسمان ها و زمين را در شش روز آفريده، نه مجموع خلق و تقدير را.»[3]

نتیجه گیری:
پس با توجه به نکاتی که بیان گرددی بین آیات قرآن تعارضی وجود ندارد بلکه قرائن و شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بین آیات تفاوت وجود دارد. در حقیقت تناقض در جایی است که الفاظ یا مضمون مثل هم باشه مثلا اگر خدا می فرمود «خلق السماء و الارض فی ثمانیه ایام» این جمله با آیات مورد نظر دارای تناقض بود؛ ولی بین این آیات در الفاظ و مضمون تفاوت وجود دارد به همین خاطر ادعا تناقض در قرآن سخن لغو و بیهوده‌ای است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت
[1]. قبل از پاسخ به این سوال لازم است به این نکته اشاره شود که لفظ يوم و روز برای خلقت آسمان‌ها و در نتيجه تعبير از شش روز برای خلقت آسمان‌ها، زمين و آنچه در بين آن‌هاست با قرينه عقلی كه آن را همراهی می‌كند در معنای روز مصطلح كه مشتمل بر بيست‏ و چهار ساعت است نمی باشد، بلكه به معنای مرحله و دوره است. زيرا روز به معنای مصطلح بعد از خلقت آسمان و زمين و حركت وضعی زمين به دور خود يعنی بعد از گذشت آن شش دوره ايجاد می‏ گردد.[شريعت در آينه ‏معرفت، آیت الله‌جوادی‌آملی، اسراء، 1386ش، ص179]
[2]. تفسير نمونه، آیت‌الله‌مکارم شیرازی، دار الكتب الإسلامية، 1371 ه. ش‏، ج‏20، ص 225.
[3]. ترجمه تفسير الميزان، علامه طباطبایی، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، 1374 ه. ش‏، ج‏17، ص552.