افرادی ناآگاه به دین اسلام، گمان کرده اند که دین اسلام دین خشونت است و حکم محارب در اسلام را جلوه ای از این خشونت طلبی معرفی کرده اند حال آن که بر اساس عقل و منطق این حکم برای بازداندگی شخص از ارتکاب جرم و همچنین حفظ جامعه از هرج و مرج است.
اسلام دینی است که رأفت و مهربانی آن با عقلانیت همراه است، از این رو علاوه بر این که دستور به برخورد محبت آمیز با انسان ها می دهد، در برخی از موارد قوانینی وضع می کند که خشن به نظر می آید؛ از این رو برخی افراد ناآگاه به مبانی دینی گمان کرده اند که دین اسلام دین خشونت است.
یکی از احکامی که دست مایه چنین افرادی شده است حکم محارب، در قرآن مجید است که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ[مائده/33] كيفر آنها كه با خدا و پيامبرش به جنگ برمى خيزند، و اقدام به فساد در روى زمين مى كنند، فقط اين است كه اعدام شوند؛ يا به دار آويخته گردند؛ يا دست و پاى آنها، بعكس يكديگر، بريده شود؛ و يا از سرزمين خود تبعيد گردند. اين رسوايى آنها در دنياست؛ و در آخرت، مجازات عظيمى دارند.»
قبل از پاسخ به این ادعا لازم است به این نکته اشاره شود که قرار دادن کیفر و عقاب برای مجرم، یک قاعده عقلایی است که تمام مردم دنیا آن را تحسین و تایید می کنند. در همه جوامع انسانی این چنین است که قانونی را برای صلاح جامعه وضع می کنند، و چون می دانند برخی از افراد سود جو و تبهکار هستند که هیچ التزامی به آن قانون ندارند و فقط منافع خود را در نظر می گیرند، برای نقض آن قانون، کیفر و مجازات در نظر می گیرند. به همین خاطر است که در تمام جوامع انسانی اعم از مسلمان و غیر مسلمان، زندان ساخته شده و پلیس قرار داده شده تا با مجرمان برخورد کند؛ لذا اگر در اسلام نیز برای مجرمان کیفری قرار داده شده کاملا عادی و عقلایی است. خوب است کسانی که به اسلام اعتراض می کنند مقداری رفتار کشورهای خودشان را نظاره کنند. آمریکا که در دنیا بیشترین جنایات را انجام می دهد و کسی هم به او اعتراض نمی کند، امثال زندان ابوغریب و گوانتانامو نمونه کوچکی از برخورد شدید دولت آمریکا با مخالفان خود است.
البته آن چه لازم است به آن اشاره شود این است که در باید بین کیفر و جرم تناسب باشد، عدالت اجتماعی حکم می کند یک جرم کوچک، عقوبتی کوچک داشته باشد و یک جرم بزرگ، برخورد شدیدتری به دنیال داشته باشد.
اسلام نیز از همین قاعده عقلایی تبعیت کرده و برای مخالفان و ناقضان قوانین خود، کیفر قرار داده است؛ این مساله چه مشکلی دارد؟ اگر مشکلی دارد چرا خود آنها نیز به آن عمل می کنند؟ اسلام برای شخصی که محاربه می کند و نظم جامعه را به هم می ریزد مجازاتی قرار داده است. البته این عقوبت متناسب باجرمی است که شخص انجام داده است. به همین خاطر درباره تمام افراد محارب یک حکم صادر نشده است، بلکه بر اساس رفتاری که داشته‌اند مجازات قرار داده شده، و تناسب جرم و مجازات در نظر گرفته شده است و بسیار مناسب است قبل از اینکه به این مجازات ها اعتراض شود اصل آنها مورد مطالعه قرار بگیرد. محاربی که فقط ارعاب و تهدید کرده است و قتل و غارت و جراحت وارد نکرده است، فقط تبعید می شود و اگر علاوه بر تهدید، جراحت هم وارد کرده است، ابتدا به مقدار جراحت قصاص شده و سپس تبعید می شود و چنانچه اموال را هم غارت کرده است، حاکم مخیر است که او را اعدام کند یا انگشتان دست راست و پای چپ او را قطع کند. بنابراین همه مراتب مجازات محارب برای همه افراد آنها ثابت نیست.[1]
برای آشکار شدن جلوه های منطقی این آیه از قرآن، لازم است به آیات قبل و بعد آن نیز توجه بیشتری بکنیم:
خداوند متعال در آیه قبل با بیان موعظه گونه تلاش می کند جامعه اسلامی را به سوی این هدف راهنمایی کند که کشتن انسان ها کار صحیحی نیست و با بیان حکمی از بنی اسرائیل این مسأله را برای مسلمانان تبیین می کند و می فرماید: «مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى بَني إِسْرائيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُون [مائده/33]به همين جهت، بر بنى اسرائيل مقرّر داشتيم كه هر كس، انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسان ها را كشته؛ و هر كس، انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است. و رسولان ما، دلايل روشن براى بنى اسرائيل آوردند، اما بسيارى از آن ها، پس از آن در روى زمين، تعدّى و اسراف كردند.»
و از آن رو که همیشه اصلاح جامعه با موعظه امکان پذیر نیست، در این آیه خداوند متعال با شدت با افرادی برخورد می کند که تلاش دارند ثبات جامعه اسلامی را به هم بریزند و در آن فساد کنند. در حقیقت این حکم بیشتر جنبه بازدارندگی از ارتکام جرم دارد، یعنی حکم به گونه ای با شدت بیان شده است که کسی جرأت نکند با فساد در جامعه سبب سلب امنیت جامعه گردد، زیرا یکی از ارکان لازم و ضروری برای پیشرفت یک جامعه احساس امنیت است و شخص محارب با رفتاری که در جامعه انجام می دهد، امنیت آن را به خطر می اندازد؛ به همین خاطر تمام پیشرفت ها و کمالات یک جامعه متوقف می شود. به عنوان مثال فرض کنید شخصی بخواهد در شهری سرمایه گذاری کند، و متوجه شود که در آن شهر افرادی هستند که با یاغی گری مردم را تهدید می کنند و اموال آنان را از ایشان می گیرند، در این صورت چنین فردی هیچگاه حاضر به سرمایه گذاری در این شهر نمی شود در نتیجه اشتغال چنین جامعه ای رو به زوال می رود، و این سرآغاز فساد دیگر در آن جامعه است.
یکی از مهم‌ترین دلایلی که نشان می دهد که این حکم جنبه بازدارندگی دارد این است که در آیه بعد خداوند متعال تأکید می کند که اگر شخص محارب از رفتار خویش دست بردارد و توبه کند، حکم گفته شده در حق وی جاری نمی گردد. خداوند متعال در این زمینه می فرماید: «إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيم[مائده/34] مگر آن ها كه پيش از دست يافتن شما بر آنان، توبه كنند؛ پس بدانيد خداوند آمرزنده و مهربان است.»
در نتیجه: حکم محاربه در حقیقت یکی حکم منطقی و بر اساس رحمت الهی است، که از یک سو افراد مجرم را از ورود به گناه باز می دارد و از سوی دیگر از ناامنی در جامعه جلوگیری می کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. کتابهای فقهی، باب الحدود، حد محارب. مانند: شیخ طوسی، المبسوط، ج5، ص169. و نیز: الشيخ الجواهري، جواهر الكلام، تحقيق: محمود القوچاني، طهران: دار الكتب الإسلاميه،1363 ش.