- توبه زمانی محقق می شود که همه ی ارکان و شرایطش محقق شود و با محقق شدن برخی از ارکان آن، توبه واقعی حاصل نمی شود.
یکی از راه های ارتباط با پروردگار عالم ذکر است. واژه ای که آیات و روایت فراوان به آن اشاره شده است، تا جایی که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي [طه/14] نماز را برای یاد من بپادار.» یعنی هدف از اقامه نماز، ذکر و یاد خداست. و یا در آیه ی دیگر می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً [احزاب/41] اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خداى را بسيار ياد كنيد.»
در برخى روايات وارد شده كه انسان بايد پيوسته به ذكر خداوند مشغول باشد و در هر حالى و در هنگام انجام هر كارى نبايد از ذكر خداوند غافل باشد. از امام باقر (عليه السلام) نقل شده كه حضرت موسى(عليه السلام) در مناجات خود خطاب به خداوند عرض كرد: «إِلَهِي إِنَّهُ يَأْتِي عَلَيَّ مَجَالِسُ أُعِزُّكَ وَ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا فقال يا مُوسى إِنَّ ذِكْرى حَسَنٌ عَلى كُلِّ حال [1] خدايا، مواقعى براى من پيش مى‌آيد كه از مقام عزّت و جلال تو شرم دارم كه در آن حال ذكر تو را بگويم. خداوند در پاسخ فرمود: اى موسى، ذكر و ياد من در هر حالى نيكو است.»
هرچند مباحث ذکر دامنه وسیعی دارد و کتاب هایی در این زمینه نگاشته شده است. ولی در اینجا می خواهیم به رابطه ذکر و آمرزش گناهان اشاره کنیم.
رابطه ذکر و آمرزش گناهان
اینکه در برخی از روایات آمده است که چنین اذکاری برای آمرزش گناهان موثر است.[2] آیا صحیح بنظر می رسد؟ یعنی کسی که مرتکب گناهانی شده است و سپس برای تدارک و جبران آن متوسل به اذکار و اوراد شود، مجوزی برای انجام گناهان نمی شود؟
پاسخ اجمالی:
اینگونه روایات در مقام بیان مقتضی هستند. مانند آنکه گفته می شود: آتش می سوزاند. ولیکن سوزاندن آتش شرایطی دارد، یعنی اگر مانعی وجود نداشته باشد و شرایط سوزاندن محقق شود، آتش می سوزاند و الا هرچند خاصیت آتش سوزاندن است ولی با عدم تحقق شرایط، آتش نمی سوزاند.
ذکر هم از این قبیل است، یعنی زمانی موجب بخشش گناهان می شود که مقدمات و شرایطش فراهم باشد. شرایطی از قبیل عقاید حَقه و ندامت از گناهان گذشته و بنا داشتن بر عدم ارتکاب آن گناهان در آینده و همچنین ادای حق الناس و ... .
شرایط توبه و بخشش گناهان
با توجه به کلام معصومین توبه و درخواست بخشش گناهان دارای شرایطی است که با وجود این شرایط توبه صورت می پذیرد و الا گفتن ذکر زبانی آنهم بدون توجه قلبی، هرچند ممکن است ثوابی در بر داشته باشد اما نمی توان آن را رکن اصلی توبه دانست و اینگونه پنداشت که هر وقت مرتکب گناهی شدیم با وجود چنین اذکاری آلودگی گناه را از بین می بریم.
اما شرایط توبه را می توان در سه بخش خلاصه کرد.
«1- ندامت و پشیمانی: اولین مرحله، همان حالت پشیمانی است که لازم است در فرد ایجاد شود تا دست از گناه بکشد.
2- عزم بر ترک گناه برای همیشه. [3]
3- اصلاح یا همان جبران مافات با عمل صالح: یعنى تا آنجا که در توان دارد، آثار سوء گناهان گذشته را از درون و برون وجود خویش و افراد و جامعه برچیند.
لذا می بینیم در قرآن مجید در آیات بسیارى، توبه با اصلاح و جبران همراه آمده است. مثلاً در سوره نحل به صورت یک قانون کلّى در همه گناهان می فرماید: «ثَّم انَّ رَبَّکَ للَّذینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ اصْلَحُوا انَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لغَفُورٌ رحیمٌ» [نحل/119] امّا پروردگارت نسبت به آنها که از روى جهالت بدى کرده اند و سپس توبه نموده و در مقام جبران بر آمده اند، خداوند بعد از آن آمرزنده و مهربان است.» [4]
در توضیح مرحله سوم باید گفت که جبران مافات یعنی اگر فرضا حق الله ضایع شد باید آن را جبران کرد، مثلا توبه انسان بی نماز این است که نمازهای گذشته را که نخوانده همه را قضاء کند و آنها را اقامه کند و توبه حق الناس این است که مال برده از دیگران را به صاحبانش برگرداند و اگر آبرویی از کسی برده رضایت همان شخص را جلب کند و در اینجا فقط گفتن اذکار را نمی توان توبه نامید.
نتیجه:
هرچند اذکار الهی دارای ثواب است و به آن سفارش شده است، ولی نباید هیچگاه آنها را مجوزی برای انجام گناه دانست و یا بخشش گناهان را فقط مشروط به گفتن چنین اذکاری دانست، بله ممکن است اذکار زمینه را برای توبه فراهم کنند و بنابراین می توان آنها را علت ناقصه قبولی توبه دانست.
________________
پی نوشت:
[1]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط- بيروت)، دار إحياء التراث العربی، بيروت، 1403 ق، ج 13، باب 11، روايت 21.
[2]. «مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَيَفْرُغُ حَتَّى تَنَاثَرَتْ ذُنُوبُهُ تَحْتَ قَدَمَيْهِ كَمَا تَنَاثَرَ وَرَقُ الشَّجَرِ تَحْتَهَا.» ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ابن بابويه، محمد بن على، چاپ: دار الشريف الرضي للنشر، قم، 1406سال چاپ: ق، ص6.
[3]. سایت آیت الله مکارم.
[4]. همان.