خوش اخلاقی صفتی است که ھر یک از ما می خواھد در درون خود داشته باشد اما برای داشتن خوش اخلاقی و مبارزہ با بد اخلاقی لازم است کہ ما بر نفس خودمان کار کنیم و برای داشتن خوش اخلاقی ممارست و تمرین کنیم اگر این چنین کردیم نتیجه اش را خواھیم دید که ما خوش اخلاق شدہ ایم.
معنای خوش اخلاقی
در کتابهای اخلاقی؛ برای حُسن خلق و خوش اخلاقی دو معنا بیان شده است:
یک. اتصاف به فضایل اخلاقی و تحصیل مجموعه کمالات و خصلتهای پسندیدهای که انسان در مسیر خودسازی و پرورش نفس، خود را به آنها میآراید.[1]
دو. نرمخویى و خوشسخنى و گشادهرویى با دیگران.[2] بنابراین، به کسی خوش اخلاق گفته میشود که با گشادهرویى، زبانی ملایم و برخوردی شاد و محبتآمیز با مردم روبرو میشود، و در هر شرایطی این توانایی را دارد که با خوشرویى برخورد کند. امام صادق(ع) در تعریف خوش اخلاقی میفرماید: «حُسن خلق آن است که برخوردت را نرم کنی، سخنت را پاکیزه گردانی و برادرت را با خوشرویی دیدار نمایی»[3].
اهمیت خوش اخلاقی
دین اسلام همواره پیروان خود را به حُسن خلق و نرمخویی و ملایمت در گفتار و رفتار فراخوانده؛چون این آموزه یکی از مهمترین عوامل قدرت، موفقیت و پیروزی انسان در زندگی است. چنانچه همین، عامل موفقیت پیامبران الهی بویژه پیامبر گرامی اسلام(ص) در جذب قلوب انسانها و گسترش دین بوده است. خدای تعالی درباره حضرت محمد مصطفی(صلی اللہ علیه و آله) که مصداق کامل حُسن خلق است، میفرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیم»؛[ قلم، 4.]و یقیناً تو بر ملکات و سجایاى اخلاقى عظیمى قرار دارى.
بعد در آیهای دیگر فرمود: به همین دلیل هم توانستی در دلها نفوذ کنی و آنان را پیرامون خود گرد آوری و در دعوت خویش موفّق عمل کنی: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ».[4]».[ آل عمران، 159) در زمینه خوش خلقى و برخورد خوب با همه مردم، روایات فراوانى در منابع اسلامى دیده میشود که به حدّ تواتر میرسد،پیامبر اکرم(صلی اللہ علیه و آله) فرمود: «الْاسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ»؛[5] اسلام همان خوشرویى است. در حدیثی از حضرت امام على(ع) میخوانیم: «عُنْوَانُ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُسْنُ خُلُقِه»؛[6] سرلوحه نامه عمل انسان با ایمان، حُسن خلق او است. میدانیم آنچه در عنوان و سرلوحه نامه اعمال قرار میگیرد، بهترین و مهمترین آنها است.[7]
خلاصه اینکه؛ رابطه با مردم و رعایت اخلاق اجتماعی یکی از مهمترین و گستردهترین عرصههای خودسازی و پرورش تواناییهای انسان است. در این میدان است که انسان میتواند در اثر ارتباط با انسانهای دیگر ارزشهای وجودی سایر مهارتهای حرفهای، علمی، عقلی و مدیریتی خود را بنمایاند و فضایل اخلاقی و کمالات انسانی را در خویش نهادینه کند و همچنین به شکوفایی تواناییهایی دیگران نیز کمک نماید. در عرصه تعامل اجتماعی، حُسن خلق و خوش اخلاق بودن (به معنای دوم)، جایگاه ویژهای دارد، و اولین نمود توانایی شخصیت روحی و معنوی انسان است.
راهکارهای تحصیل خوش اخلاقی در زندگی
بعضى از مردم به طور طبیعى خوش اخلاق و خوش برخوردند و این یکى از مواهب الهى است که نصیب هر کس نشده است. باید خدا را با تمام وجودش شکر گوید، ولى گروهى چنین نیستند، اما میتوانند با تمرین و ممارست و به کار بستن اصولی دقیق، حسن خلق و خوش اخلاقی را در وجود خود زنده کنند و چنان در عمق جانشان نفوذ کند که طبیعت ثانویّه شود.[8]
اول براى تحصیل این صفت بهترین راه، مطالعه آیات و روایاتی است که در زمینه خوش اخلاقی وارد شده است.[9]
راہ دوم تمرین و ممارست؛[10] یعنی تمرین عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با دیگران. تمرین یکى از عوامل رشد و پرورش صفات اخلاقى است. براى انجام رفتار و کردار پسندیدهای همچون خوش اخلاقی و خوشرویی، باید تمرین کرد تا به آن عادت نمود.[11] حضرت امام علی(ع) فرمود: «نفست را به انجام اعمال پسندیده عادت ده».[12] تمرین و تکرار نسبت به یک خصلت زیبا یا زشت، آنرا به صورت عادت یا طبیعت دوّم انسان در میآورد؛ امام على(ع) فرمود: «عادت، طبیعت دوم است».[13] وقتى چیزى به صورت عادت درآمد، به تدریج اعضا و جوارح انسان را کنترل کرده، بر وجود او مسلّط میشود؛ حتّى وقتى کسی عمیقاً غمگین و ناراحت است، سعی کند خود را شاد نشان دهد و تبسّم نماید. چنانکه امام على(ع) در توصیف مؤمن میفرماید: «شادى مؤمن در چهره او، و اندوه وى در دلش پنهان است».[14]
آثار دنیوی و اخروی خوش اخلاقی
برخی از آثار و پى آمدهاى مادى و معنوى حسن خلق و خوش اخلاقی به شرح زیر است:
۱۔ از بین بردن گناهان؛ رسول خدا(ص) فرمود: «اخلاق نیک، گناهان را ذوب میکند [و آثار بد آنرا میشوید]».[15]
۲۔ پاداش روزهدار شب زندهدار؛ در حدیث دیگرى از همان حضرت میخوانیم: «دارنده حُسن خلق پاداشى همچون روزهدار شب زندهدار دارد».[16]
۳۔ زدودن کینهها؛ در حدیثی از پیامبر خدا(ص) میخوانیم: «خوشرویى، کینه را میزداید».[17]
۴۔جلب محبت خدا و مردم؛ حضرت امام باقر(ع) میفرماید: «نیکوکارى و خوشرویى، محبّتآفریناند، انسان را به خدا نزدیک و داخل بهشت میکنند».[18] و امام صادق(ع) فرمود: «کارهای نیکو و خوشرویى، جلب محبت کنند و به بهشت در آورند، و بُخل و ترشرویى و عبوس بودن، از خدا دور کنند و به دوزخ درآورند».[19]
۵۔ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(ع) میخوانیم: «هیچ زندگى، گواراتر از زندگى آمیخته با اخلاق نیک نیست».[20]
نتیجه
از این بحث نتیجه می گیریم که بھتر از خوش اخلاقی ھیچ عملی نمی شود چون از این عمل زندگی دنیا ھم بھتر می شود و در آخرت استحقاق بھشت پیدا خواھد کرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت
[1] مکارم شیرازى، ناصر، الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 120، مدرسة الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ سوم؛ و نیز ر.ک: فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، المحجة البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج 5، ص 95، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1376ش.
[2] نراقى، ملا محمد مهدى، جامع السعادات، ج 1، ص 342، اعلمى، بیروت، چاپ چهارم، بیتا؛ الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 109.
[3] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 412، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق.
[4] الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 118.
[5] متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق: بکری حیانی، صفوة السقا، ج 3، ص 17، مؤسسة الرسالة، بیروت، چاپ پنجم، 1401ق.
[6] شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 107، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول، بیتا؛ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 200، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1404ق.
[7] الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 118.
[8] الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 123.
[9] جامع السعادات، ج 1، ص 343 – 344؛ الأخلاق فى القرآن، ج 3، ص 123.
[10] ر.ک: المحجة البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج 5، ص 103 – 104.
[11] عَوِّدْ نَفْسَکَ فِعْلَ الْمَکَارِمِ»؛ لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق و مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، ص 341، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376ش.
[12] الْعَادَةُ طَبْعٌ ثَانٍ»؛ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: رجائی، سید مهدی، ص 43، دار الکتاب الإسلامی، قم، چاپ دوم، 1410ق.
[13] ِلْعَادَةِ عَلَى کُلِّ إِنْسَانٍ سُلْطَانٌ»؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 403.
[14] همان، ص 226.
[15] کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق و مصحح: نعمة، عبد الله، ج 1، ص 135، دارالذخائر، قم، چاپ اول، 1410ق.
[16] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 100، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
[17] حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَة»؛ وہی ، ص 104.
[18] محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 12، ص 344، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1408ق.
[19] الکافی، ج 2، ص 103.
[20] عیون الحکم و المواعظ، ص 539.