حکم نماز قصر از نظر قرآن

خداوند در قرآن می فرماید: وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكافِرينَ كانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبيناً. [نساء، 10۱] هنگامى كه سفر مى‌كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد اگر از فتنه (و خطر) كافران بترسيد؛ زيرا كافران، براى شما دشمن آشكارى هستند.
به نظر می رسد علت اصلی اختلاف در مسئله، تفاوت برداشت از کلمه "جناح" است که در آیه آمده است؛ از این رو لازم است به تبیین مفهوم آن بپردازیم.
جناح در لغت به معنای گناه است؛ زیرا گناه انحراف از حق است.[1]
با توجه به معنای لا جناح (گناهی نیست)، عده ای از اهل سنت قائل به رخصت (جواز) نماز قصر (شکسته) در سفر شدند[2]؛ زیرا قرآن می فرماید: اگر مسافرت کردید گناهی بر شما نیست که نمازتان را به قصر بخوانید و این دلالتش بر تخییر قوی تر از دلالتش بر تعیین قصر است؛ زیرا نفي جناح با واجب و مستحب و مباح، بلکه با مرجوح سازگار است.[3]
ولی با توجه به آیۀ مشابه آن، که از لفظ "لاجناح" استفاده شده و دلالت بر وجوب دارد و با توجه به روایاتی که از طریق اهل سنت و شیعه بر وجوب قصر نماز در سفر نقل شده است، از آیه چنین استفاده می شود که در مقام بیان اصل تشریع نماز قصر (شکسته) است، نه بیان نوع حکم، از این رو در آیۀ شریفه هیچ دلالتی بر تخییر بین قصر و اتمام وجود ندارد. و اگر در ترک آن اجازه و رخصتی بود، باید می فرمود: گناهی بر او نیست اگر به قصر (شکسته) نخواند.
به عنوان نمونه آیه: "إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَليمٌ" [بقره، 158] که در ظاهر به دلیل لفظ "لا جناح" دلالت بر تخییر بین انجام و ترک سعی بین صفا و مروه می کند، ولی از میان مسلمانان کسی قائل به تخییر نیست؛ چرا که آیه در صدد بیان اصل تشریع حکم است، برای رفع ابهام در شرعی نبودن مسئله، امّا نوع حکم (وجوب) از ادلۀ دیگر فهمیده می شود.
نمونه هایی از این دست كه به تنهايى وجوب را نمى‌رساند، در مقام تشريع در قرآن فراوان است؛ مانند اين كه در تشريع جهاد فرموده است: "ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ"؛ [سوره بقره، آيه 54] اين عملتان براى شما خير است"، و در تشريع روزه فرمود: "وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ"؛[ سوره بقره، آیه 184]  "و اين كه روزه بگيريد برايتان بهتر است"، و همچنین در شكسته شدن نماز در سفر فرموده: "فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ"؛ [سوره بقره، آیه 18]   "پس اين كه در سفر نماز را كوتاه بخوانيد انحرافى از شما نيست".[4]
فخرالدین طریحی در این باره می گوید: چون مسلمانان بر این باور بودند که این عمل گناه محسوب می شود، از این رو آیه می فرماید گناهی بر این کار نیست.[5]
آیۀ مورد بحث ما نیز چنین است؛ یعنی در مقام بیان اصل تشریع است، نه بیان نوع حکم.
زمخشری می گوید: چون مردم با تمام خواندن نماز انس گرفته بودند، شاید این جور گمان می شد که به ذهنشان می رسد قصر خواندن نماز در سفر نوعی نقصان است؛ از این جهت فرمود گناهی بر شما نیست تا نسبت به خواندن نماز قصر آرامش خاطر داشته باشند.6]
نتیجه
از این بحث روشن شد که حکم قرآن این است که در سفر نماز را قصر کنیم اما متأسفانه بعضیھا فکر کردند که اگر نماز را کم خوانیم پس ثواب ما کم می شود و از حقیقت مطلب غافل ماندند و تا به امروز بر اشتباہ خودشان عمل می کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشتھا
[1] طریحی، فخر الدين، مجمع البحرين، حسينى، سيد احمد، ج ‏2، ص 346، كتابفروشى مرتضوى، تهران، سال 13755 هـ ش، طبع سوم‏.
[2] استرآبادي، محمد بن علی، آيات الأحكام، ج ‏1، ص 266، مكتبة المعراجي، تهران، طبع اول‏.
[3] محدث نوری، مستدرك‌الوسائل، ج 9، ص 437، مؤسسه آل البیت، قم، 1408 هـ ق، البته این مطلب در حدیث پیرامون سعی صفا و مروه وارد شده است و بر ای جا تطبیق شده است.
[4] طباطبایی، محمدحسین، ترجمه الميزان، ج ‏1، ص 580، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، سال 13744 هـ ش، طبع پنجم.
[5] محدث نوری، مستدرك‏الوسائل، ج 9، ص 437.
[6] زمخشري جار الله، أبو القاسم محمود بن عمرو بن أحمد، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ، ج 1، ص 454، ناشر دار الكتاب العربي، طبع بيروت، سال 14077 ہ، طبع سوم‏؛ بيضاوى، ناصر الدين أبو الخير عبدالله بن عمر بن محمد، انوار التنزيل و أسرار التأويل، ج 1، ص 492، ناشر دار احياء التراث العربى، بيروت، 1418 ھ ، طبع: اول‏؛ حلى، سيد على بن طاووس‏، تفسیر ابی السعود، سعد السعود للنفوس منضود، ج 2، ص 147، محمد كاظم الكتبي‏، قم‏‏.