مسئولیت پذیری در سیره فاطمی

یکی از مشکلاتی که جامعه ما امروزه با آن روبروست؛ فقدان مسئولیت پذیری است. متأسفانه اهمیت این مسئله آن گونه که باید درک نشده است. از نقش‌ها و مشاغل خُرد و کوچک گرفته تا بزرگترین نقش‌ها و جایگاه‌ها، هنوز عمل به وظیفه و انجام هرچه تمام تر مسئولیت‌ها درک نمی‌شود. آن چیزی که در زندگی پیشوایان دینی و اولیای الهی تجلی ویژه و بارزی دارد؛ مسئله مسئولیت پذیری، شناخت وظیفه و عمل به آن است. در این یادداشت به این موضوع در زندگانی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) می‌پردازیم.

کردارها و سرنوشت‌ها
حضرت فاطمه(علیهاالسلام) مانند دیگر انسان‌ها، فردی مختار و در معرض امتحان الهی بود و به خوبی می‌دانست در مقابل اعمال و رفتارش باید در پیشگاه خدا پاسخگو باشد. همچنانکه خداوند در قرآن فرموده است: «أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى‏ وَ أَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏ وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى‏ ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفىَ‏ وَ أَنَّ إِلىَ‏ رَبِّكَ الْمُنتهَى‏[نجم/۴۲-۳۸] كه هيچ كس بار گناه ديگرى را برندارد؟ و اينكه: براى مردم پاداشى جز آنچه خود كرده‌اند نيست؟ و اینکه البته پاداش سعی و عمل او را (در دنیا و برزخ) به وی بنمایند. و سپس (در آخرت) پاداش کامل آن را به او بدهند. و اینکه کار خلق عالم به سوی خدا منتهی می‌شود.» براساس این آیات است که انسان باید مراقب اعمال و رفتارش باشد، مسئولیت خویش را بشناسد و آن را بر دوش دیگران نگذارد. آخرت انسان را سعی‌ها و کوشش‌هایش برای عمل به وظایفش می‌سازد؛ از این روست که باید از هیچ تلاشی فروگذار نبود.
حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با یکسری وظیفه خاص روبرو بود. ایشان فرزند پیامبر خاتم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود و این موضوع نقش ایشان را بسیار مهم و حساس می‌کرد.

وظایف و مسئولیت‌های حضرت در مکه
دین نوپای اسلام و شخص رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای مقابله با سال‌ها شرک و بت پرستی مبعوث شده بود و تمام تلاش سران جبهه کفر مقابله با این آیین راستین و جلوگیری از گسترش آن بود. در چنین شرایطی حمایت از اسلام یک کار حیاتی برای این آیین به شمار می‌رفت. از اینجا بود که حضرت فاطمه(صلوات‌الله‌علیها) از همان طفولیت همه سعی خویش را برای پشتیبانی روحی از پدرشان به کار برد  و در سخت ترین شرایط با گفتار مهربانانه، غصه‌ها و رنج‌های ناشی از بی احترامی‌ها و اذیت‌های قریش را از دل پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌‎وآله) می‌زدود. در اصل حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) آنقدر این نقش و وظیفه را به خوبی به انجام رساندند  که ملقب به عنوان "اُمِّ اَبیها" شدند. علت این انتساب را نوازش‌ها، محبّت‏ها و دلجويى‏ هاى فاطمه(عليهاالسلام) دانسته‌اند که ایشان خستگى و اندوه را از چهره ملكوتى رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پاک می‌کرد. از طرف دیگر نیز حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با دخترش همان برخوردى را داشت كه انسان با مادرش دارد؛ دست او را می‌بوسيد، به هنگام ورودش می‌ايستاد، چون به سفری عازم می‌شد؛ با او به عنوان آخرين نفر وداع می‌كرد و چون از سفر بازمی‌گشت نخست به ديدار وی می‌‏شتافت و خلاصه همه احساسات و عواطفى را كه می‌بايد نسبت به مادرش ابراز كند نسبت به فاطمه، دخترش، ابراز می‌داشت. پس حضرت زهرا علاوه بر نقش دختری، نقشی مادر گونه را نیز ایفا می‌کردند.[۱]
حضرت آیت الله خامنه‌ای(مدظله) نقش حضرت زهرا را در مکه و دوران حساس شعب ابی طالب، اینگونه بیان کردند: «دختری که در کوره‌ گداخته‌ مبارزات سخت پیغمبر در مکه متولد شد و در شعب ابی‌طالب یار و غمگسار پدر بود. دختری حدوداً هفت، هشت ساله یا دو، سه ساله - بنابر اختلاف روایات، کمتر و بیشتر - در شرایطی که خدیجه و ابوطالب از دنیا رفتند، آن شرایط دشوار را تحمل کرد. پیغمبر تنهاست، بی‌غمگسار است، همه به او پناه می‌آورند؛ ولی کیست که غبار غم را از چهره‌ی خود او بزداید؟ یک‌وقت خدیجه بود، که حالا نیست. ابوطالب بود، که حالا نیست. در چنین شرایط دشواری، در عین آن گرسنگی‌ها و تشنگی‌ها و سرما و گرمای دوران سه‌ساله‌ شعب ابی‌طالب که از دوران‌های سخت زندگی پیغمبر است و آن حضرت در دره‌ای با همه‌ی مسلمانان معدود، در حال تبعید اجباری زندگی می‌کردند؛ این دختر مثل یک فرشته‌ی نجات برای پیغمبر؛ مثل مادری برای پدر خود؛ مثل پرستار بزرگی برای آن انسان بزرگ، مشکلات را تحمل کرد.[۲]»
مقام معظم رهبری در بیانی دیگر، این نقش آفرینی را ناشی از مسئولیت پذیری حضرت دانسته و ایشان را به عنوان الگو به جوانان معرفی کرده و فرمودند: «فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیها) مثل يك مادر، مثل يك مشاور، مثل يك پرستار براى پيامبر بوده است، آن جا بوده كه گفتند فاطمه «امّ ابيها» مادر پدرش است ... اين احساس مسئوليت است. آيا اين نمی‌تواند براى يك جوان الگو باشد كه نسبت به مسائل پيرامونى خودش زود احساس مسئوليت كند، زود احساس نشاط كند؟ آن سرمايه عظيم نشاطى كه در وجود او هست، اينها را خرج كند، براى اين كه غبار كدورت و غم را از چهره پدرى كه حالا حدود مثلاً پنجاه سال از سنّش می‌گذشته و تقريبا پير مردى شده است، پاك كند.[۳]»
سرزنش مشرکان به دلیل نپذیرفتن اسلام نیز از فعالیت‌های دختر گرامی رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود. روزی ابوجهل خطاب به يارانش گفت: «كيست كه زهدان شتر را بياورد و بر شانه‏‌هاى محمد بيندازد؟» عُقْبَة بن ابى معيط- كه مشركى نابكار بود- پيش شتافت و زهدان را آورد و در حالى كه پيامبر در سجده بود، آن را بين شانه ‏هايش انداخت. ماجرا که به گوش فاطمه(سلام‌الله‌علیها) رسيد با شتاب خود را به مسجد رساند، زهدان را برداشت و با شجاعتی تمام به طرف ابوجهل و يارانش که سرمستانه می‌خندیدند؛ شتافت و بچه دان شتر را به سوى آنان افكند و آنان را سرزنش کرد.[۴]
به این صورت بود که این بانوی نمونه اسلام، در همه مقاطع سخت رسالت پیامبر، همراه و همگام ایشان در مکه بود و مسئولیت خویش را به بهترین نحو به انجام می‌رساند.

وظایف و مسئولیت‌های حضرت در مدینه
هجرت به مدینه مرحله‌ای جدید برای نهضت اسلامی بود. در این مرحله وظایف و مسئولیت‌های حضرت زهرا(علیهاالسلام) بیشتر و گسترده‌‎تر شد. حمایت و دفاع از پیامبر، همسنگری با امام علی، وظایف همسری و تربیت فرزند در کنار شرکت در برخی از جنگ‌های صدر اسلام، انجام كارهاى خدماتى و امدادى مانند زخم بندى مجروحان و اصلاح ابزار جنگى از جمله نقش آفرینی‌های حضرت بود.
حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) علاوه بر این موارد از وظایف فرهنگی خویش نیز آگاه بود و به عنوان مربی اخلاق و معلم قرآن به تعليم وتبليغ‏ معارف دين و تربيت دين باوران می‌پرداخت. روایت شده که خانمی خدمت حضرت زهرا رسید و پرسش و پاسخ زیادی با حضرت داشت. در پایان از زیادی سؤالاتش خجالت زده شد و معذرت خواهی کرد. حضرت در پاسخ به وی فرمود: «بازهم بيا و هر سؤالى كه برايت پيش می‌آيد، بپرس! آيا اگر كسى اجير شود كه بار سنگينى را بالاى بام ببرد و در مقابل، صد هزار دينار طلا مزد بگيرد، چنين كارى براى او دشوار خواهد بود؟» آن زن در این هنگام پاسخ داد: «خیر» حضرت زهرا(علیهاالسلام) ادامه داد: «من براى هر مسئله اى كه پاسخ می‌دهم، بيش از فاصله بين زمين تا عرش، جواهر و لؤلؤ پاداش می‌گيرم، پس سزاوار است كه بر من سنگين نيايد.[5]»
بعد از وفات پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیها) و غصب خلافت، حضرت زهرا بدون توجه به جسارت‌ها و اذیت‌هایی که به ایشان روا شد؛ راه دفاع از ولایت و امامت را پیش گرفتند و اعتراض خود نسبت به اهل بدعت علنی ساختند. ایشان تا پای جان در راه انجام وظیفه ایستاده بودند و در انتها نیز از جان خویش  برای انجام مسئولیت‌ها و وظایف گذشتند.

کلام آخر
حضرت فاطمه(صلوات‌الله‌علیها) در سخت ترین شرایط و با وجود تمام مشکلات، به خوبی وظایف خویش را شناختند و با مسئولیت پذیری بالا، آن وظایف را به طور کامل به انجام رساندند. کارها و نقش‌هایی که منجر به حیات و جاودانگی مسیر حق و حقیقت شد.

پی‌نوشت
[۱]- تاریخ زندگی ائمه(علیهم‌السلام)، علی رفیعی، فیض کاشانی، تهران، ۱۳۷۶، ص۵۱.
[۲]- بیانات مقام معظم رهبری در جمع بانوان.
[۳]- بیانات در دیدار جمعی از جوانان.
[۴]- رک: ذخائر العقبى، محب الدین طبری، دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۴۲۸ق، ص ۴۷.
[۵]- المغازی، واقدی، اعلمی، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص ۳۱۳.