وظیفه علماء عصر غیبت

انسان‌ها یا هادی و هدایت یافته هستند و یا گمراه و در جستجوی هدایت. بخش عظیمی از انسان‌ها به وسیله خرافات، اوهام، شبهه‌ها، فتنه‌ها، مادیات و... در وادی ضلالت گیر کرده‌اند و راه برون رفت را نمی‌دانند. چنین افرادی برای هدایت، رهایی و رستگاری به ناچار محتاج هادیان بوده و هستند. پیشوایان دینی سرچشمه‌های بی‌بدیلی برای هدایت به شمار می‌رفتند؛ ولی امروزه که عصر غیبت آخرین سرچشمه هدایت، حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) است؛ وظیفه چیست؟ وقتی گمراهی‌ها در عصر غیبت گسترش و توسعه‌دار شده، چه باید کرد؟

آخر الزمان و وظیفه علماء
درست است که پیامبر و ائمه(علیهم‌السلام) یکپارچه نور هستند و وجود آنها سراسر هدایت و نورانیت است؛ اما از آنجا که هیچکس در دنیا جاودانه نیست؛ یکی پس از دیگری این دنیا را ترک کردند و آخرین آنها نیز در پرده غیبت به سر می‌برد. به هر حال، این روزگار، راهکار هدایت، بهره‌گیری از کلام و سخن آنان است. احادیثی که به درستی نور است. همچنانکه امام هادی(علیه‌السلام) فرمودند: «کَلامُکُم نُورٌ[۱] کلام شما نور است.» از این رو برای هر شناخت و هدایتی باید به سراغ احادیث و روایات معصومین رفت.
امام هادی(علیه‌السلام) در حدیثی نقش علمای عصر غیبت را اینگونه مطرح کردند: « لَوْ لَا مَنْ‏ يَبْقَى‏ بَعْدَ غَيْبَةِ قَائِمِكُمْ مِنَ الْعُلَمَاءِ الدَّاعِينَ إِلَيْهِ وَ الدَّالِّينَ عَلَيْهِ وَ الذَّابِّينَ عَنْ دِينِهِ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ الْمُنْقِذِينَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ مِنْ شِبَاكِ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخَاخِ النَّوَاصِبِ لَمَا بَقِيَ أَحَدٌ إِلَّا ارْتَدَّ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ لَكِنَّهُمُ الَّذِينَ يُمْسِكُونَ أَزِمَّةَ قُلُوبِ ضُعَفَاءِ الشِّيعَةِ كَمَا يُمْسِكُ صَاحِبُ السَّفِينَةِ سُكَّانَهَا أُولَئِكَ هُمُ الْأَفْضَلُونَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏[۲] اگر پس از غيبت امام قائم شما، دانشمندان و عالمان دينى نبودند كه مردم را به او دعوت، و بسوى آن حضرت دلالت و راهنمايى کرده و با دلیل و برهان از دين وى دفاع كنند، و بندگان ضعيف خدا را از دام‌هاى ابليس و پيروانش و نيز دامهاى دشمنان اهل بيت(عليه‌السلام) نجات دهند؛ هر آينه كسى نمى ‏ماند مگر آن كه از دين خدا بيرون مى‏ رفت؛ و ليكن آن دانشمندان، زمام دل‌هاى شيعيان ناتوان را به دست مى ‏گيرند، آنسان كه ناخداى كشتى، سكّان كشتى را به دست مى‏ گيرد و آنان در نزد خداى بزرگ، برترين افرادند.» در این حدیث علاوه بر بیان ارزش علمای عصر غیبت، به وظایف آنان اشاره شده است. وظایفی که سعادت ایمانی جامعه را تضمین می‌کند.

مدافعان مرزهای ایمان
طولانی شدن غیبت و عدم ظهور حضرت حجت(علیه‌السلام) مردم را با شک و شبهه پیرامون حضرت روبرو می‌سازد و این علماء هستند که از اعتقادات راستین اسلام دفاع می‌کنند و مرزبانان دین اسلام هستند. امام هادی(علیه‌السلام) در حدیث فرمودند که اگر این علمای ربانی نباشند و از دین الهی دفاع نکنند و روشنگری ننمایند؛ هیچ فرد با ایمانی باقی نمی‌ماند. در اصل این علماء سد و محافظانی هستند که از مرزهای ایمان دفاع می‌کنند.
امام صادق(علیه‌السلام) در تعریف این علماء فرمودند: «عُلَمَاءُ شِيعَتِنَا مُرَابِطُونَ فِی الثَّغْرِ الَّذِي يَلِي إِبْلِيسَ وَ عَفَارِيتَهُ يَمْنَعُوهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ يَتَسَلَّطَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ وَ شِيعَتُهُ وَ النَّوَاصِبُ أَلَا فَمَنِ انْتَصَبَ لِذَلِكَ مِنْ شِيعَتِنَا كَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ الرُّومَ وَ التُّرْكَ وَ الْخَزَرَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّةٍ لِأَنَّهُ يَدْفَعُ عَنْ أَدْيَانِ مُحِبِّينَا وَ ذَلِكَ يَدْفَعُ‏ عَنْ‏ أَبْدَانِهِمْ‏[۳] دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانی هستند که در برابر ابلیس و لشگرهایش صف کشیده و از یورش آنها به افرادی از شیعیان ما که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیری می‌کنند، و نیز از تسلّط ابلیس و پیروان ناصبی او، بر آنها پیشگیری می‌کنند. آگاه باشید ارزش آن دانشمندان شیعه‌ای که چنین خود را در معرض دفاع قرار داده اند، هزار هزار بار بالاتر از سپاهیانی است که در برابر هجوم دشمنان اسلام از کفّار روم و ترک و خزر، پیکار می‌کنند، زیرا دانشمندان، نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلام، و مدافع دین دوستان ما هستند، در حالی که مجاهدان حافظ مرزهای زمینی هستند.» در این حدیث، امام صادق(علیه‌السلام) ارزش این علماء را که از اسلام ناب دفاع می‌کنند را برتر از هزار هزار رزمنده در میدان‌های جنگ و دفاع معرفی کردند.

پناهگاه شیعیان
امام هادی(علیه‌السلام) در حدیث نورانی خویش از علمای عصر غیبت به عنوان زمامداران قلوب شیعیان یاد کردند. همواره در عصر حضور ائمه(علیهم‌السلام) ملجأ و پناه شیعیان، امامان بودند. حوائج آنها را برآورده می‌کردند، مشکلات آنها را رفع می‌کردند و به امور دین و دنیای آنها می‌پرداختند. در عصر غیبت نیز این علماء و روحانیون هستند که به این مهم می‌پردازند. رابطه شیعیان و علما در عصر غیبت یک ارتباط محکم و به دستور ائمه(علیهم‌السلام) و در راستای تبعیت از آنان صورت گرفته است. حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) در پاسخ به سؤال یکی از شیعیان اینگونه بیان کردند: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ[۴] و اما آنچه بعدها حادث می‌شود در باره آنها به راويان حديث ما رجوع كنيد ايشان حجت ما بر شما هستند و من حجت خدا بر ايشان هستم.» در این حدیث سفارش امام زمان مبنی بر مراجعه شیعیان به علما در رخدادها و مشکلات گوناگون دیده می‌شود. بنابراین ارتباط با علمای شیعه در عصر غیبت خواسته ائمه و وظیفه پیروان آنهاست.

تشکیلات رهبری شیعه
عمر امامت مبارک امام هادی(علیه‌السلام) ۳۷ سال بود. دورانی که در عصر هولناک عباسیان قرار داشت. متوکل حضرت را به اجبار از مدینه به سامرا که شهری کاملاً نظامی بود؛ فرا خواند و در آنجا جای داد. حضرت دائماً تحت نظر عباسیان بودند. شیعیان نیز در اوج مزاحمت‌ها، فقر، اختناق و محرومیت قرار داشتند. امام برای ارتباط با شیعیان، شبکه وکلاء را بیش از پیش گستراند و به دلیل توسعه بی‌نظیر این شبکه، باید امام دهم را پایه گذار این روش نوین ارتباطی به شمار آورد[۵]. البته سختی‌ها و سخت گیری‌ها ادامه داشت و حتی دوران غیبت نیز در راه بود. از این رو امام هادی(علیه‌السلام) به نامه نگاری، کادرسازی و پرورش نخبگان، روی آورده و در کنار آن جایگاه علما را برای مردم تبیین کردند. امام حسن عسکری(علیه‌السلام) نیز این رویه را ادامه دادند و در معرفی علماء فرمودند: «فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ، حَافِظاً لِدِينِهِ، مُخَالِفاً لِهَوَاهُ، مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوه‏[۶] هر کدام از فقها که صیانت نفس دارد، از دینش محافظت کرده، با هوای نفس مخالفت می‌کند و امر مولای خود(ائمه‌ معصومین) را اطاعت می‌کند، پس بر مردم است که از او تقلید کنند.» این احادیث بیانگر اهمیت جایگاه علماء در عصر غیبت است و لزوم ارتباط با آنها را برای پایبندی به دین و شریعت یادآور شده است. پس علمای عصر غیبت، همانگونه که امام هادی(علیه‌‎السلام) فرمودند و فرزند بزرگوارشان شرایط آن علماء را ذکر کردند؛ ناخدایان کشتی ایمان و اعتقادات شیعیان در عصر غیبت هستند.

نتیجه گیری
امام هادی(علیه‌السلام) علمای عصر غیبت را مدافعان اسلام یاد کردند که شیعیان با آنان ارتباط دارند و از این طریق ایمان خود را حفظ می‌کنند. از طرف دیگر شیعیان نیز برای نجات از گرداب شبهات و طوفان فتنه‌ها می‌بایست به علماء پناه ببرند تا از ارتداد و هلاکت در امان بمانند.

پی‌نوشت
[۱]- تهذيب الأحكام، طوسى، محمد بن الحسن‏، دار الكتب الإسلاميه‏، تهران‏، ۱۴۰۷ ق‏، ج۶، ص۱۰۰ و مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره.
[۲]- الإحتجاج على أهل اللجاج، طبرسى، احمد بن على‏، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ ق‏، ج۱، ص۱۷.
[۳]- همان، ص۱۸.
[۴]- همان، ج۲، ص۴۷۰.
[۵]- تاريخ زندگانى امام هادى( علیه‌السلام)، على رفيعى‏، زمزم هدایت، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۷.
[۶]- التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام‏، حسن بن على عليه السلام، مدرسة الإمام المهدي(عج)، قم‏، ۱۴۰۹ ق‏، ص۳۰۰.