برای یک توبه واقعی باید واقعاً از گناه خود پشیمان شویم؛ استغفار کنیم؛ و بعد از جبران عملی آن خطا، دیگر هیچ گاه فکر آن گناه را در سر نپرورانیم.
انسان به واسطه نواقص رفتاری خود ممکن است دچار اشتباهاتی در زندگی خود بشود. دین اسلام راه توبه و بازگشت از گناهان و خطاها را برای ورود دوباره به مسیر حقیقی باز گذاشته است. در این نوشتار با اشاره به یکی از روایات گرانقدر امام جواد(علیه السلام) به اصول چهارگانه بازگشت از گناه می‌پردازیم. البتّه باید دانست که گناه نکردن بسیار آسان‌تر از توبه و بازگشت به راه درست است. به همین جهت است که امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «تَرکُ الذَّنبِ أهوَنُ مِن طَلَبِ التّوبَة؛[1] گناه نکردن، آسان تر از طلب توبه است.» به هر حال؛ اصولی که در ادامه ذکر خواهند شد، تنها مفید برای بازگشت از گناه نیستند؛ بلکه در ضمن آنها ارزش راه درست نیز درک خواهد شد.
اصول چهارگانه توبه
خداوند متعال در قرآن کریم بارها از فضیلت و اهمیّت توبه سخن به میان آورده است. مثل اینکه می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرين؛[بقره/222] خداوند توبهكاران و پاكيزگان را دوست مىدارد.» امام جواد(علیه السلام) در مورد اصول و شرایط توبه می‌فرماید: «التَّوْبَةُ عَلى أرْبَع دَعائِم: نَدَمٌ بِالْقَلْبِ، وَاسْتِغْفارٌ بِاللِّسانِ، وَ عَمَلٌ بِالْجَوارِحِ، وَ عَزْمٌ أنْ لايَعُودَ؛[2] شرايط پذيرش توبه چهار چيز است: پشيمانى قلبى، استغفار با زبان، جبران كردن گناه نسبت به همان گناه و تصميم جدّى بر اينكه ديگر مرتكب آن گناه نشود.» حال، به شرح مختصر هر یک از این اصول می‌پردازیم.
پشیمانی
اوّلین قدم برای بازگشت از راه خطا و گناه، فهم خطا بودن کار خود و پشیمانی از این راه انحرافی است. تا زمانی که انسان از خطای خود پشیمان نشده است، امیدی به اصلاح نخواهد بود. فرصت برای این پشیمانی، محدود است؛ لذا بسیاری از پشیمانی‌ها ممکن است بسیار دیر و در زمانی که دیگر فایده‌ای ندارد اتّفاق بیافتد؛ همانند پشیمانی‌هایی که در زمان رؤیت عذاب الهی توسّط مجرمان اتّفاق به وقوع می‌پیوندد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذاب؛[سبأ/33] و هنگامى كه عذاب را ببينند پشيمانى خود را آشكار كنند.» پس فرصت برای پشیمانی، ابدی و بی‌نهایت نخواهد بود.
استغفار
گناه، به معنای عبور از حدود الهی است و حدود الهی، تبیین کننده حقوقی هستند که أدای آنها عین عدالت؛ و تعدّی به آنها به معنای ظلم است. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُون؛[بقره/229] و كسانى كه از حدود[احكام] الهى تجاوز كنند، آنان همان ستمكارانند.» این تعدّی، گاهی نسبت به حقوق خود، گاهی نسبت به حقوق دیگران و گاهی نسبت به حقوق الهی است. بعد از توجّه به اصل اشتباه و گناه و پشیمانی از آن، باید در مرحله اوّل با زبان، از خداوند طلب بخشش و عذرخواهی کرد؛ زیرا از طرفی ریشه تمام حقوق به خداوند بر می‌گردد و او آفریننده همه خلقت و ارتباطات بین آنها است و از سوی دیگر، اوست که مرجع و تکیه رفع مشکلات و نواقص ماست؛ لذا می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ؛[فاطر/15] اى مردم، شما به خدا نيازمنديد، و خداست كه بىنيازِ ستوده است.» استغفار، اهمیّت فراوانی در بازگشت انسان به راه درست دارد. قرآن کریم در مورد استغفار می‌فرماید: «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحيما؛[نساء/110] و هر كس كار بدى كند، يا بر خويشتن ستم ورزد؛ سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده مهربان خواهد يافت.» آمرزش خداوند به دنبال درخواست آمرزش از سوی خطاکاران، به معنای بازگشت به راه درست خواهد بود چراکه در غیر این صورت، اثری بر غفران الهی قابل تصوّر نیست!
جبران عملی
در دین اسلام، ملاک صحّت عقاید و افکار، بازتاب عملی آن‌هاست. به همین جهت، در بیشتر موارد در قرآن کریم بعد از ایمان، عمل صالح ذکر شده است مثل اینکه می‌فرماید: «وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُون؛[بقره/82] و كسانى كه ايمان آورده، و كارهاى شايسته كرده اند، آنان اهل بهشتند، و در آن جاودان خواهند ماند.» پس اصلاح عمل، همزاد توبه درونی است و اعمالی که بر خلاف ادّعای ایمان انسان باشد به همان نسبت، نشان دهنده دروغین بودن آن ایمان از اصل هستند.
تصمیم جدّی بر عدم تکرار گناه
این مرحله، از آن جهت اهمیّت ویژه‌ای دارد که در صورت نبودن آن، تمام تلاش‌ها و استغفارهای بعد از گناه از بین می‌رود. امام سجّاد(علیه السلام) در صحیفه سجّادیّه چنین توبه‌ای را تصریح می‌کنند و می‌فرمایند: «اَللَّهُمَّ اِنّى اَتُوبُ اِلَيْكَ فى مَقامى هذا مِنْ كَبآئِرِ ذُنُوبى وَ صَغآئِرِها، وَ بَواطِنِ سَيِّئاتى وَ ظَواهِرِها، وَ سَوالِفِ زَلاّتى وَ حَوادِثِها، تَوْبَةَ مَنْ لايُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِمَعْصِيَةٍ، وَ لايُضْمِرُ اَنْ يَعُودَ فى خَطيئَةٍ؛[3] بار الها! در اين موقعيتى كه در آنم، از گناهان بزرگ و كوچكم، و از گناهان پوشيده و آشكارم، و از لغزش‌هاى گذشته و تازهام به سويت بازمىگردم، مانند بازگشت توبه كنندهاى كه خيال گناه در درونش نگذرد، و فكر برگشتن به گناه را به خاطرش راه ندهد.» اراده و تصمیم جدّی بر ترک گناه باید به اندازه‌ای باشد که حتّی فکر آن گناه نیز از سر بیرون رود. در این صورت می‌توان گفت که اصول و پایه‌های توبه، کامل و تمام است.
نتیجه اینکه؛ عمل به روایت امام جواد(علیه السلام) در مورد توبه می‌تواند انسان را از تمامی گناهان و اثرات آنها رهایی دهد و زنجیر گناه را در مسیر بندگی و تقرّب از پای او جدا کند تا به سرعت به تکامل و اوج نائل شود.
پی‌نوشت
[1]. شريف الرضي، محمد بن حسين؛ نهج البلاغة(للصبحي صالح)، 406ق، قم، سال چاپ: 1414 ق، ص501.
[2]. اربلى، على بن عيسى؛ كشف الغمة في معرفة الأئمة( ط- القديمة)، 692ق، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، سيد هاشم؛ ناشر: بنى هاشمى، تبریز، سال چاپ: 1381 ق، ج2، ص349.
[3]. على بن الحسين، امام چهارم (عليه السلام)؛ الصحيفة السجادية، تاريخ شهادت: 94 يا 95 ق، ناشر: دفتر نشر الهادى، قم، سال چاپ: 1376 ش، ص142.