مدیریت زمان در کلام امام کاظم (ع)

یکی از مشکلاتی که مانع پیشرفت و رشد بشریت در این دنیای پر از مشغله و سرگرمی شده است، بحث عدم برنامه ریزی و نظم در زندگی است که مانع درست شدن ساختاری مناسب در زندگی انسان ها شده است. دین اسلام با توجه به جامعیت و گستردگی خود به همه ابعاد زندگی انسان حتی در آینده توجه داشته و با در نظر گرفتن همه پیشرفت ها، برای فردای انسان متمدن و پیشرفته هم برنامه ریزی مناسب را کرده و به انسان راه کار داده است تا چگونه خود را در بین این همه سرگرمی ها و وقت گزرانی ها، به فکر رسیدن به کمال و جایگاه حقیقی خود باشد. امام کاظم(علیه السلام) در کلامی نورانی یک برنامه ریزی عالی روزانه برای ما معرفی کرده است تا بهتر از اوقات روزانه خود بهره ببریم. ایشان چنین فرمودند:
«بكوشید كه اوقات شبانه روز شما چهار قسمت باشد:
1ـ قسمتی برای مناجات با خدا.
2ـ قسمتی برای تهیه معاش.
3ـ قسمتی برای معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد كه عیب های شما را به شما می فهمانند و در دل به شما اخلاص می ورزند.
4ـ و قسمتی را هم در آن خلوت می كنید برای درك لذّت های حلال [و تفریحات سالم] و به وسیله انجام این قسمت است كه بر انجامِ وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می شوید.»[1]
در این مقاله به دو بخش اول این کلام نورانی می پردازیم و در مطلب بعد دو بخش دیگر را تبیین می کنیم.

1ـ قسمتی برای مناجات با خدا
مناجات و عبادت یکی از مهمترین برنامه های روزانه یک بنده باید باشد تا در این مناجات، ارتباطش با خداوند را تقویت کند و اتصالش را با خالق بهبود ببخشد. لذا حضرت رسول(صلى اللَّه عليه و آله وسلم) درباره عظمت توجه به عبادت فرمودند: «بهترين مردم کسی است كه به عبادت عشق ورزد. و با آن مأنوس شوند و با جان و دل او را دوست داشته باشد و با بدن خود آن را به جای آورد و براى آن از انجام هرکاری فارغ گردد. چنين شخصى باك ندارد كه زندگى دنيايش به سختى بگذرد يا به آسانى.»[2]
حال باید ببنیم چنین نگاهی به عبادت در ما وجود دارد یا اینکه با اوقات نماز رابطه ای سرد و خسته داریم و از اینکه زمان مکالمه با معبود فرا رسیده است انگیزه ای برای این اوقات نداریم؟
چرا رفع خستگی ما با پیامبران متفاوت است؟ چرا راحتی و آسایش ما با رسول مهربانی فرق دارد؟ ما آرامش و آسایش در چه می بینیم حضرت با چه به آرامش می رسیدند؟
حضرت برای رسیدن به آرامش از کارهای روزانه چنین می فرمودند: «أَرِحْنَا يَا بِلَال‏ [3] ای بلال (با اذان گفتن)ما را راحت کن.» پس این مناجات و عبادت است که انسان را به آرامش و راحتی می رساند و باید در طول روز وقتی را به این کار اختصاص دهیم و برای رسیدن به این اوقات تلاش کنیم.
لذا در سیره علما می بینیم که چطور برای عبادت زمان ویژه ای صرف می کردند و اصلا خستگی به آنها نفوذ نمی کند. در احوالات آیت الله نخودکی اصفهانی چنین نقل می کنند:
«آقای نظام التولیه سرکشیک آستان رضوی نقل می کرد: شبی از شبهای زمستان که هوا خیلی سرد بود و به علت نبودن زائر خواستیم حرم را ببندیم. مسئولین درب ها را بستند و کلیدها را آوردند و رفتند اما مسئول بام حرم مطهر رضوی آمد و گفت: حاج شیخ حسنعلی اصفهانی(شیخ نخودکی) از اول شب تاکنون بالای بام و در پای گنبد مشغول نماز می باشند و مدتی است که در حال رکوع هستند.
گفتم: ایشان را به حال خود بگذارید و مقداری هیزم در اطاق پشت بام که مخصوص مستخدمین است بگذارید که هرگاه از نماز فارغ شدند استفاده کنند و در بام را نیز ببندید، مسئول مربوطه مطابق دستور عمل کرد و همه به منزل رفتیم. آن شب برف بسیاری بارید و من نگران حاج شیخ شدم تا اینکه هنگام سحر که برای باز کردن درهای حرم مطهر آمدیم، به خادم بام گفتم زودتر برو ببین ایشان در چه حالند، پس از چند دقیقه خادم بازگشت و با بهت و حیرت گفت: ایشان همانطور در حال رکوع هستند و پشت ایشان با سطح برف مساوی شده است. معلوم شد که ایشان از اول شب تا سحر در حال رکوع بوده اند و سرمای شدید آن شب سخت زمستانی را هیچ احساس نکرده اند و نماز ایشان هنگام اذان صبح به پایان رسید.» [4]

2- قسمتی برای تهیه معاش
بحث تامین معاش و کسب روزی هم از مسائل مهمی است که انسان باید برنامه ای ویژه برای این بخش در اوقات روزانه خود داشته باشد. روایات فراوانی برای ثواب تلاش انسان در این مسیر داریم. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «الْكَادُّ عَلَى‏ عِيَالِهِ‏ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّه‏ [5] کسی که برای تامین زندگی خود و خانواده اش تلاش کند، مثل کسی است که در میدان جهاد برای رضای خدا مبارزه می کند.» خوب وقتی معصوم چنین تشبیهی را برای تلاشگران روزی به کار می برد، قطعا در مقام جدی است و می خواهد جهادگر را با تلاشگر برای کسب روزی برابر معرفی کند. حتی در روایتی دیگر امام رضا(علیه السلام) می فرمایند: «الَّذِي‏ يَطْلُبُ‏ مِنْ‏ فَضْلِ‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ مَا يَكُفُ‏ بِهِ‏ عِيَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ [6] هر که از فضل خدا آن را مى جوید که خانواده اش را تأمین کند، پاداشى برتر از جهادگر در راه خدا دارد.» یعنی تلاش برای روزی ارزشی بیشتر از جهاد در راه خدا دارد و همه می دانیم چقدر توصیه به جهاد و مجاهده و شهادت در راه مبارزه با دشمنان شده است. پس باید دقت و تامل بیشتر در وقت گذاشتن برای کسب روزی در زندگی روزانه داشته باشیم.

نتیجه:
انسان برای موفقیت نیاز به بهره مندی بیشتر از اوقات خود دارد. اما اینکه چطور این زمان را پر کند مهم است. به توصیه معصوم بخشی از این زمان را باید صرف عبادت با خدا و بخشی دیگر را باید صرف کسب روزی حلال کند تا بتواند زمان بهتر مدیریت کند.

_________________________

پی نوشت:

[1]. «اجْتَهِدُوا فِي‏ أَنْ‏ يَكُونَ‏ زَمَانُكُمْ‏ أَرْبَعَ‏ سَاعَاتٍ:‏ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِينَ يُعَرِّفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَ يُخْلِصُونَ لَكُمْ فِي الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِيهَا لِلَذَّاتِكُمْ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَة تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ سَاعَات‏...» ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‏‏، تاريخ وفات مؤلف: قرن 4، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، موضوع: اخلاق‏، زبان: عربى‏، تعداد جلد: 1، ناشر: جامعه مدرسين‏، مكان چاپ: قم‏، سال چاپ: 1404 / 1363 ق‏، ص 409.
[2]. «أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا يُبَالِي عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْيَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى يُسْرٍ.» كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي، تاريخ وفات مؤلف: 329 ق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، موضوع: كتب اربعه‏، زبان: عربى‏، تعداد جلد: 8، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1407 ق‏، ج2، ص 83.
[3]. فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي‏، تاريخ وفات مؤلف: 1091 ق‏، محقق / مصحح: ندارد، موضوع: جوامع روايى‏، زبان: عربى‏، تعداد جلد: 26، ناشر: كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام‏، مكان چاپ: اصفهان‏، سال چاپ: 1406 ق‏، ج7، ص 248.
[4]. خبرگزاری رسمی حوزه.
[5]. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي، تاريخ وفات مؤلف: 329 ق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، موضوع: كتب اربعه‏، زبان: عربى‏، تعداد جلد: 8، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1407 ق‏، ج5، ص88.
[6]. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي، تاريخ وفات مؤلف: 329 ق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، موضوع: كتب اربعه‏، زبان: عربى‏، تعداد جلد: 8، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1407 ق‏، ج9، ص567.