عوامل توکل بر خدا کدامند؟

پرسش: چه چیزهایی باعث توکل نکردن می شود؟ و چگونه می توان توکل کرد؟

پاسخ: یکی از مفاهیم عام در اخلاق اسلامی که ناظر به صفتی نفسانی و بیانگر رابطه ای خاص میان انسان و خداوند است، مفهوم «توکل» است. توکل، منزلی از منازل سالکین الی الله و مقامی از مقامات موحدین است و از بالاترین درجات اهل یقین است.[1]

توکل، عبارت است از اعتماد و اطمینان قلبی بنده در جمیع امور خود به خدا و حواله کردن همه کارهای خود را به او و تکیه بر حول و قوه الهی نمودن. [2]

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) فرمود: «از جبرئیل (علیه‌السلام) پرسیدم: توکل چیست ؟ پاسخ داد: آگاهی به این واقعیت که مخلوق، نه زیان می رساند و نه عطا و منعی دارد و اینکه چشم از دست و سرمایه مردم برداری؛ هنگامی که بنده ای چنین شد جز برای خدا کار نمی کند و به غیر او امیدی ندارد و اینها همگی حقیقت و مرز توکل اند.»[4] این صفت با ارزش آثار بسیار مثبتی در زندگی انسان دارد و شایسته است که همه ما با فراهم آوردن اسباب و عوامل آن از آثار و برکات توکل بهره مند شویم.

در آیات قرآن عوامل متعددی برای توکل بیان شده است از جمله:

1. اطمینان انسان به فقر ذاتی خود: ‏«یَأَیهَُّا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلىَ اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنىِ‏ُّ الْحَمِید [فاطر/ 15] ای مردم همه شما نیازمندان به خدا هستید و تنها خداوند است که بی نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است.» کسانی که خود را در برابر خداوند متعال فقیر مطلق بدانند زمینه توکل به خداوند را فراهم کره اند.

2. یقین به اینکه قادر مطلق خداوند است: در قرآن مجید در موارد متعددی مردم را به این مسأله توجه داده که به دیگران اعتماد نکنند، در گرفتاری ها و سختی ها به خدا توجه کنید و به طور کلی امور خود را به خدا واگذارید و با اعتماد بر او دنبال فعالیت خویش بروید، از جمله می فرماید: «وَ إِن یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا کَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِن یَمْسَسْکَ بخَِیرٍْ فَهُوَ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِیر[انعام/ 15]اگر خداوند زیانى به تو برساند، هیچ کس جز او نمى ‏تواند آن را برطرف سازد! و اگر خیرى به تو رساند، او بر همه چیز تواناست.».هم چنین می فرماید: «قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کلَُّهُ لِلَّهِ[انعام/ 154]بگو:همه کارها (و پیروزیها) به دست خداست!» در آیه دیگری می فرماید: «وَ إِن یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا کَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِن یُرِدْکَ بخَِیرٍْ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم[یونس/ 107]و اگر خداوند، (براى امتحان یا کیفر گناه،) زیانى به تو رساند، هیچ کس جز او آن را برطرف نمى‌‏سازد و اگر اراده خیرى براى تو کند، هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد! آن را به هر کس از بندگانش بخواهد مى‌‏رساند و او غفور و رحیم است!"

3. یقین به اینکه عالم مطلق خداست، قرآن می فرماید: «وَ أُفَوِّضُ أَمْری إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصیرٌ بِالْعِباد...[مومن/ 44]کار خود را به خدا وا می گذارم همانا خداوند نسبت به بندگانش بیناست....».

4. یقین به اینکه مسبب الاسباب حقیقی خداوند است، قرآن در این باره می فرماید: «قُلْ مَنْ ذَا الَّذی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصیرا[احزاب/ 107] بگو: چه کسى مى ‏تواند شما را در برابر اراده خدا حفظ کند اگر او بدى یا رحمتى را براى شما اراده کند؟!» و آنها جز خدا هیچ سرپرست و یاورى براى خود نخواهند یافت‏.» به عبارت دیگر؛ یقین به اینکه خداوند علت تامه و کامل همه امور است و همه را کفایت می کند قرآن می فرماید: «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ[زمر/ 36] آیا خداوند برای نجات و دفاع از بنده اش کافی نیست.»

5. توکل را  مایه سعادت خود بدانیم زیرا خدای متعال در باره توکل فرموده است: «وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا[ابراهیم/ 12] و چرا بر خدا توکّل نکنیم، با اینکه ما را به راه ‏هاى (سعادت) رهبرى کرده است؟!»

6. یقین به اینکه سر انجام همه امور به خداوند بر می گردد و خداوند غایت الامور است. «وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْه‏»[هود/ 123]

7. یقین به اینکه رازق واقعی خداوند متعال است. «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطیعُون»[نحل/ 73] کسی که تنها خداوند را روزی رسان خود بداند تنها بر او توکل خواهد کرد.

8. یقین به اینکه حاکمیت مطلق از آن خداست. چنانکه قرآن می فرماید: «قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ یُجیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون[مومن/ 88] بگو: اگر مى‏ دانید، چه کسى حکومت همه موجودات را در دست دارد، و به بى پناهان پناه مى‏ دهد، و نیاز به پناه‏دادن ندارد؟!» [15]

با شناخت اسباب و عوامل توکل و ایجاد آنها در حقیقت موانع و چالش های توکل را برطرف کرده ایم و می توانیم از توکل به خدا که بالاتر ین سرمایه است بهره مند شویم.

____________________________________________________
[1]. مهدی نیلی پور، بهشت اخلاق، ج1 ، ص 28، انتشارات مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر، چاپخانه شریعت، قم، 1385، ج2، ص 701.
[2]. ملا احمد نراقی، معراج السعاده، ص 758، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، قم، 1381 شمسی.

برگرفته از اسلام کوئست