آیا خمس تنها به غنائم جنگی تعلّق دارد؟

خمس بنا به گفته خداوند بزرگ در قرآن ، تنها به غنایم جنگی تعلق دارد ( همان گونه که اهل سنت به آن عمل می کنند ) چرا شیعیان به چیزهای دیگر سرایت می دهند و خمس در آن موارد را نیز واجب می دانند ؟
پاسخ : در  پاسخ به این پرسش سخن را از آیه خمس در قرآن آغاز می نماییم :
و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل ان کنتم آمنتم بالله و ما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان یوم التقی الجمعان و الله علی کل شیء قدیر (1)
« بدانید که هر گونه غنیمتی به دست آوردید ، خمس آن برای خدا ، و برای پیامبر ، و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه ( از آنها ) است ، اگر به خدا و آن چه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل ، روز درگیری دو گروه ( با ایمان و بی ایمان ) ] = روز جنگ بدر [ نازل کردیم ، ایمان آورده اید ، و خداوند بر هر چیزی تواناست . »
خداوند بزرگ در این آیه مسلمانان را به پرداخت خمس در غنایم امر فرموده است . این جا پرسشی مطرح است و آن این است که آیا غنایم مختص به غنایم جنگی است ، یا این که غنایم جنگی نوعی از غنایم است و به جز غنایم جنگی هر گونه در آمد را شامل می شود ؟
حال اگر گفته شود که آیه مذکور تنها حکم غنایم جنگی را بیان داشته است در این صورت برای وجوب خمس در سایر موارد بایداز سنت و روایات صحیح و معتبر اسلامی استفاده نمود چرا که هیچ منعی وجود ندارد که قسمتی از احکام را قرآن بیان کند و قسمت دیگر را سنت و روایات معتبر اسلامی بیان نماید .
کوتاه سخن این که : اگر گفتیم : این آیه تنها حکم خمس غنیمت جنگی را بیان داشته است ، در این صورت وجوب خمس در دیگر موارد را باید از طریق روایات معتبر اسلامی بهره جست .
ولی اگر پذیرفتیم که واژه « غنیمت » شامل غنیمت جنگی و دیگر درآمدها و بهره های مادی می شود ،‌در این صورت می گوییم : از خود آیة مذکور وجوب خمس در دیگر موارد را نیز استفاده می کنیم .
دربارة این پرسش که آیا غنیمت چه معنایی دارد ، منحصر به غنیمت جنگی است و یا هر گونه در آمد و بهره مادی را شامل می شود ، باید به سراغ اهل لغت برویم و ببینیم که آنان در معنای واژه « غنیمت » چه مطالبی گفته اند .
در کتاب های لغت غنیمت در اصل به معنای فایده و بهره است که بدون تلاش و کوشش عادی آن را به دست آورده باشد که غنیمت جنگی یکی از آن موارد است .
نظر مفسران
ـ بسیاری از مفسران قرآن که در زمینه ایجاد آیه به بحث پرداخته اند با صراحت تمام اعتراف نمودند که غنیمت در اصل معنای وسیعی دارد که هم شامل غنیمت جنگی می شود و هم شامل دیگر بهره ها و غنیمتهای مادی.
« قرطبی » مفسر معروف اهل تسنن در تفسیر خود ، ذیل این آیه چنین می نویسد : « غنیمت در لغت خیری است که فرد یا جماعتی با کوشش به دست می آورند . و بدان که اتفاق ( علمای اهل سنت ) بر این است که مراد و از غنیمت در آیه ( اعلموا انما غنمتم ... ) اموالی است که با قهر و غلبه در جنگ به مردم می رسد ، ولی باید توجه داشت که این قید همان طور که گفتیم در معنای لغوی آن وجود ندارد ، ولی در عرف شرع ، این قید وارد شده است . (2)
« فخر رازی » در تفسیر خود می  نویسد : « الغنم الفوز بالشی (3)، غنیمت آن است که انسان به چیزی دست یابد . » و سپس می نویسد : « معنای شرعی غنیمت ( به عقیده فقهای اهل سنت ) همان غنائم جنگی  است . »
رشید رضا در تفسیر « المنار » غنیمت را اعم از غنایم جنگی ذکر کرده است.
ایشان بعد از ذکر این معنا می نویسد که معنای آیه که اعم و وسیعتر از غنایم جنگی و غیر آن است به خاطر قید شرعی مقید به غنائم جنگی شد . (4)
آلوسی در تفسیر « روح المعانی » نیز به مانند دیگران می نویسد که غنیمت در اصل به معنای هر گونه سود و منفعت است . (5)
طبرسی در تفسیر مجمع البیان می نویسد :
: « علمای شیعه معتقدند که خمس در هر گونه فایده ای که برای انسان فراهم می گردد ، واجب است اعم از این که از طریق کسب و تجارت باشد ، یا از طریق گنج و معدن و یا آن که از راه غواصی از دریا خارج کنند ،‌و سایر اموری که در کتب فقهی آمده است ، و می توان از آیه بر این مدعی استدلال کرد ، زیرا در « عرف لغت » به تمام اینها غنیمت گفته می شود.»(6)
در تفسیر المیزان نیز با استناد به سخنان علمای لغت تصریح شده است که غنیمت به معنای هر گونه فایده ای است که از طریق تجارت یا کسب و کار و یا جنگ به دست  انسان می‌افتد و مورد نزول آیه گرچه غنائم جنگی است ولی می دانیم که هیچ گاه مورد نزول ، عمومیت مفهوم آیه را تخصیص نمی زند . (7)
طریحی در « مجمع البحرین » درباره غنیمت ضمن ذکر آیه ( و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول ) می نویسد : غنیمت در اصل همان فایده کسب شده است ولکن اصطلاحاً به معنای غنیمت جنگی به کار می رود حال چیزی که از کافر گرفته می شود اگر بدون جنگ باشد اصطلاحاً آن را فیء و اگر با جنگ باشد ، غنیمت اطلاق می کنند . (8)
.
واژه غنیمت در روایات اسلامی
اینک برای تأیید این گفتار نگاهی داریم به استعمال واژه غنیمت در روایات اسلامی .
در نهج البلاغه موارد زیادی ، واژه غنیمت به همین معنای مذکور آمده است .
در یک جا آمده است :« اغتنم المهل » فرصت ها و مهلت ها را غنیمت بشمارید . (9)
در مورد دیگر می فرماید : « من اخذها لحق و غنم » آن کس که به آیین خدا عمل کند ، به سر منزل مقصود می رسد و بهره می برد . (10)
و در عهدنامه مالک اشتر می فرماید : « و لا تکونن علیهم سبعاً ضاریاً تغتنم اکلهم » در برابر مردم هم چون حیوان درنده ای مباش که خوردن آنان را غنیمت و در آمدی برای خود فرض کنی .» (11)
و در نامه ای به فرزند برومندش امام حسن (ع) می نویسد : « و اغتنم من استقر ضک فی حال غناک ، هر کس که در حال بی نیازی و توانمندی تو ، از تو قرضی بخواهد ( به او قرض بده ) و این را به غنیمت بشمار » (12)
و در کلمات قصار می فرماید : « ان الله جعل الطاعه غنیمه الاکیاس » همانا خداوند اطاعت را غنیمت و بهره هوشمندان قرار داده است . (13)
از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده است که فرمود : « غنیمه مجالس الذکر الجنه » بهره مجالس یاد خدا خدا بهشت است . (14)
و نیز از ان حضرت در وصف ماه رمضان آمده است : « هو غنم للمومن » ماه رمضان بهره مؤمن است . (15)
در همه این موارد واژه غنیمت در معنای بهره و فایده به کار برده شده است ، ( نه غنیمت جنگی ) افزون بر این اهل بیت پیامبر اکرم (ص) که بعد از پیامبر (ص) مفسر واقعی قرآنند ، در فهم معنای آیه می فرمایند که غنیمت د راین آیه مذکور اعم از غنیمت جنگی است . (16)
نتیجه بحث :
از مجموع آن چه گفته شد چنین نتیجه می گیریم که : غنیمت معنای وسیعی دارد و هر گونه درآمد و سود و منفعتی را شامل می شود زیرا معنای لغوی این لفظ عمومیت دارد و دلیل روشنی بر تخصیص آن در دست نیست . بلکه اگر در آیه می آمد که « واعلموا انما غنمتم فی الحرب » در این صورت تنها غنیمت جنگی را شامل می شود ولیکن د رآیه قید « فی الحرب » وجود نداد .
تنها چیزی که جمعی از مفسران اهل سنت روی ان تکیه کرده اند ، این است که آیات قبل و بعد در زمینه جهاد نازل شده  است و همین موضوع قرینه می شود که آیات غنیمت نیز مربوط به غنیمت جنگی است .
در حالی که می دانیم شأن نزول و سیاق عمومیت آیه را تخصیص نمی زند .
و به عبارت روشن تر می گوییم : هیچ مانعی ندارد که مفهوم آیه یک معنای کلی و عمومی باشد و در عین حال مورد نزول آیه غنایم جنگی ( که یکی از موارد این حکم کلی است ) بوده باشد . این گونه احکام در قرآن و سنت فراوان است که حکم کلی باشد و مصداق آن جزئی .
مثلاً در آیه هفتم از سوره حشر آمده است : ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا
: هر چه پیامبر برای شما می آورد بگیرید و هرچه از آن نهی می کند خودداری کنید .
این آیه شریفه یک حکم کلی درباره لزوم پیروی از فرمانهای پیامبر (ص) را بیان می کند در حالی که مورد نزول آن اموالی است که از دشمنان بدون جنگ به دست مسلمانان می افتد ( و اصطلاحاًُ به آن فیء گفته می شود ) .
کوتاه سخن این که غنیمت د رمعنای لغوی و حقیقی خود اعم از غنایم جنگی است . گرچه مورد آیه مربوط به غنیمت درجنگ بدر است .
ولی مورد مخصص نیست اگر قایل به تخصیص مورد بشویم باید معنای آیه را در غنیمت جنگی در جنگ بدر منحصر کنیم . در حالی که این را هیچ یک از علما و مفسران نگفته اند . (17)
موارد وجوب خمس در نزد شیعه
شیعه به پیروی از رهنمودهای پیشوایان اسلام ، پیامبر (ص) و عترت آن حضرت افزون بر غنیمت جنگی رد مواردی چند به وجوب خمس قایل است .
مانند « معادن ، گنج ، غوص » و ارباح مکاسب مازاد بر موونه سال .
موارد وجوب خمس در نزد اهل سنت::
اهل سنت نیز به مانند شیعه در غیر از غنیمت جنگی ، درمواردی چند به وجوب خمس مال معتقدند . لیکن در این مسئله در میان مذاهب چهارگانه اهل سنت ، حنفی ، مالکی ، حنبلی و شافعی تفاوت نظر وجود دارد . که اینک به طور فشرده آن را ذکر می کنیم .
در کتاب « الفقه علی المذاهب الاربعه » د راین باره آمده است : د رمذهب ابوحنیفه ، به جز غنیمت جنگی د رمعدن و رکاز نیز خمس واجب است .
حنیفه می گویند که معدن و رکاز به یک معنا است  . رکاز در شرع اسلام مالی است که د رزیر زمین یافت شود خواه به صورت معدنی که خداوند این گونه آفریده و دست بشر در آن دخالتی نداشته است و یا این که به صورت گنجی باشد که کفار آن را دفن کرده باشند ... معادن سه قسم است ، در یک قسم خمس واجب است و نیز در گنج هم خمس واجب است و مصرفش هم مصرف خمس غنیمت است ، که در آیه غنیمت بیان گردید .
مالکیه معتقدند که در گنج و معدن طلا و نقره ، خمس واجب است و مصرف این خمس هم مانند مصرف خمس غنایم جنگی است .
حنابله می گویند که در رکاز یا گنج خمس واجب است .
شافعیه هم به وجوب خمس در رکاز ( یا دفین الجاهلیه ) معتقدند . (18)
ابن قدامه نیز در مغنی نقل می کند که ابوحنیفه حکم داده است که در معادن خمس واجب است . (19)
ابو یوسف قاضی در کتاب الخراج می نویسد :
آن چه که از معدن نصیب آدمی می شود ، کم یا زیاد در آن خمس واجب است .
و نیز می نویسد : اگر کسی گنجی پیدا کرد خواه طلا باشد یا نقره و یا چیزهای دیگر در این هم خمس واجب است .
چهار پنج آن مال یابنده است و یک پنجم آن را به عنوان خمس باید رد کند و این به منزله غنیمت است .
و نیز می نویسد : د رآن چه که از دریا خارج می شود ( به عنوان غواصی ) در این هم خمس واجب است .
برخی از روایات خمس در منابع اهل سنت
در میان روایات خمس د رمنابع اهل سنت نمونه های متعددی وجود دارد که به مقتضای آن در مواردی به جز مورد غنیمت جنگی نیز خمس واجب است اینک به برخی از این روایات متذکر می شویم :
در مسند احمد بن حنبل از انس بن مالک نقل شده است که گفت :
« خرجنا مع رسول الله (ص) الی خیبر فدخل صاحب لنا الی خربه یقضی حاجته فتناول لبنه لیستطیب بها فانهارت علیه تبرا فاخذها فاتی بها النبی (ص) فاخبره بذلک قال زنها فوزنها فاذا مأتا درهم فقال النبی (ص) هذا رکاز و فیه الخمس »
ما با رسول خدا (ص) به سوی خیبر حرکت کردیم یکی از همراهان ما برای رفع حاجت به خرابه ای رفت و برای طهارت یک خشتی برداشت و دید که زیر آن گنجی از طلا است ، آن را برداشت و آورد نزد رسول خدا (ص) به دستور آن حضرت وزن شد و معلوم شد که حدود دویست درهم است ، حضرت فرمود : این رکاز است و در آن خمس واجب است . (20)
در سنن بیهقی از ابوهریره نقل شده است که پیامبر (ص) فرمود :
و فی الرکاز الخمس قیل و ما الرکاز یا رسول الله ؟ قال الذهب و الفضه الذی خلقه الله فی الارض یوم خلقت .
در رکاز خمس واجب است پرسیده شد یا رسول الله رکاز چیست ؟
فرمود : معادن طلا و نقره است که خداوند در زمین از روز نخست آفریده است . (21)
در سنن ابن ماجه از ابن عباس :
قضی رسول الله (ص) فی الرکاز الخمس .
پیامبر (ص) در رکاز حکم کرد که باید خمس آن پرداخت شود . (22)
د رمسنداحمد آمده است :
ان رجلا من مزینه سأل رسول الله مسائل جاء فیها : فالکنز نجده فی الخرب و الآرام ؟ فقال رسول الله (ص) : فیه و فی الرکاز الخمس .
مردی از مزینه به نزد رسول خدا (ص) رسید و مسایلی چند از آن حضرت پرسید ، پیامبر فرمود در این و در رکاز خمس واجب است . (23)
ـ در سنن بیهقی آمده است که در زمان علی (ع)‌شخصی گنجینه ای پیدا کرد و خدمت امام (ع) آمد و حضرت فرمود : چهار پنجم آن مال تو است و یک پنجم آن مال ماست . (24)
ـ د رعقد الفرید آمده است که رسول خدا (ص) به وائل بن حجر نوشت :‌
و فی السیوب الخمس ، در سیوب خمس واجب است ، (25)
در معنای سیوب آمده است :
سیوب جمع سیب به معنای مالی که در دوره جاهلیت در زیر زمین دفن شده است . و نیز به معنای معدن است .
با توجه به آن چه که ذکر شد می گوییم : ـ معنای واژه غنیمت د رآیه چهل و یکم از سوره انفال منحصر به غنیمت جنگی نیست . اگر چه مورد نزول این آیه در باره غنیمت جنگی است . لیکن نمی توان این حکم را به مورد نزول منحصر کرد . همان گونه که نمی توان به غنیمت در جنگ بدر منحصر نمود . یعنی اگر به مورد نزول منحصر کنیم باید به غنیمت جنگی بدر منحصر نماییم که به عقیده تمامی علمای اسلام ،‌این معنا نادرست است .
ـ، امامان اهل سنت و جماعت خمس را در غیر از مورد غنیمت جنگی مثل خمس در معدن ، رکاز ، گنج و ... به مانند شیعیان نیز فتوا داده اند و آنان نیز همانند شیعیان وجوب خمس را به  غنیمت جنگی منحصر نمی دانند که اقوال و مدارک این سخن گذشت . بنابراین شیعه و سنی به اتفاق می گویند که وجوب خمس تنها در مورد غنیمت جنگی نیست .
پانوشت ها
1 ـ انفال ، 41
2 ـ تفسیر قرطبی ، ج 4 ص 284
3 ـ تفسیر فخر رازی ، ج 15 ، ص 164
4 ـ تفسیر المنار ، ج 10 ، ص 7 ـ 3
5 ـ تفسیر روح المعانی ، ج 10 ، ص 2
6 ـ مجمع البیان ، ج 4 ، ص 544 ـ 543
7 ـ تفسیر المیزان ، ج 9 ، ص 99
8 ـ مجمع البحرین ، ماده غنم ، ج 3 ، ص 333
9 ـ صبحی صالح ، نهج البلاغه ، ج 76 ، ص 103
10 ـ همان ، خ 120 ، ص 176
11 ـ همان ، نامه 53 ، ص 427
12 ـ همان ، نامه 31 ، ص 398
13 ـ همان ، کلمات قصار الحکم ، ش 331 ، ص 533
14 ـ مسند احمد بن حنبل ، ج 2 ، ص 177
15 ـ همان ، ص 330
16 ـ وسایل الشیعه ، ج 8 کتاب الخمس ، ابواب انفال ، ب 4 خ 8 ، ص 380 و 381
17 ـ اقتباس از تفسیر نمونه ، ج 7 ، ص 175 به بعد
18 ـ عبدالرحمان جزیری ، الفقه علی المذاهب الاربعه ، ج 1 ، ص 612 تا 615
19 ـ ابن قدامه ، مغنی ، ج 2 ، ص 580
20 ـ ابویوسف قاضی ، الخراج ، ص 83 ، معالم المدرستین ،‌ج 2 ، ص 118
21 ـ مسند احمد بن حنبل ، ج 2 ، ص 128 ، سنن بیهقی ، ج 4 ، ص 155
22 ـ سنن بیهقی ، ج 4 ، ص 152
23 ـ سنن ابن ماجد ، ص 893 ، مسند احمد بن حنبل ، ج 1 ، ص 314
24 ـ مسند احمد بن حنبل ، ج 2 ،‌186 ، سنن ترمذی ، ج 1 ، ص 219
25 ـ سنن بیهقی ، ج 4 ، ص156 و 157
26 ـ ابن عبدالبر ، عقدالفرید ، ج 2 ،‌ص 48

برگرفته از مرکز ملی پاسخ گویی به سوالات دینی