پیرامون شهربانو، مادر امام سجاد (ع)

پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ هویت مادر امام سجاد (علیه السلام)، در طول تاریخ، ابداً مورد مناقشه نبود. تقریباً همه علمای شیعه و سنی در این باره معتقد بودنده و هستند که مادر امام چهارم شیعیان، یک شاهزاده خانم ساسانی است. این شاهزاده خانم در فتح ایران به دست عرب، به اسارت درآمد و به همراه غنائم، به مدینه فرستاده شد. آنجا حضرت علی (علیه السلام) مانع از فروخته شدن این شاهزاده خانم شد، و حضرت این دختر را به منزل خود برده و سرپرستی او را بر عهده گرفتند. مدتی بعد، امام حسین (علیه السلام) با این دختر ازدواج کردند. امام سجاد (علیه السلام) حاصل این وصلت است. نام مشهور این دختر، شهربانو (شهربانویه) است. هرچند منابع تاریخی، نام‌ها و القاب دیگری هم برای او ذکر کردند. از جمله شهبانو، شاه‌آفرید، غزاله، سلافه و... لیکن با وجود این القاب متعدد، منابع تاریخی در این نکته مشترک اند که وی یک شاهزاده ساسانی است.

اکنون نگاهی به اسناد شیعه می‌اندازیم: شیخ مفید (متوفای 413 هجری) در الارشاد، نه به صورت خبر، بلکه به عنوان عقیده می‌نویسد که مادر علی بن الحسین زین العابدین (امام سجاد)، شهربانو دختر یزدگرد فرزند شهریار فرزند کسری بود: «و الإمام بعد الحسين بن علي ع ابنه أبو محمد علي بن الحسين زين العابدين ص و كان يكنى أيضا أبا الحسن و أمه شاه زنان بنت يزدجرد بن شهريار بن كسرى و يقال إن اسمها شهربانو».[1] ابن داود حلى از بزرگترین حدیث شناسان شیعه در قرن 8 هجری، و از بزرگان علما در زمینه رجال الحدیث، می‌نویسد که مادر امام سجاد (علیه السلام)، شهربانو نام داشت، و در زمانی که امام کودک بودند، شهربانو از دنیا رفتند: «و كان والدته شهربانويه و قد توفيت و هو طفل».[2]
ابن شهرآشوب مازندرانى از علمای بزرگ شیعه، متوفای 588 هجری، در کتاب «مناقب آل ابی طالب» می‌نویسد که مادر امام سجاد (علیه السلام)، یک شاهزاده ساسانی بود و در ادامه این حرف را سخنی صحیح می‌داند: «لقبه زين العابدين و سيد العابدين و زين الصالحين و وارث علم النبيين و أمه شهربانويه بنت يزدجرد بن شهريار الكسرى و يسمونها أيضا شاه‏زنان و جهان بانويه... و قالوا شاه زنان بنت شيرويه بن كسرى أبرويز و الصحيح هو الأول».[3] و علامه مجلسی در بحارالانوار به عنوان عقیده (نه به عنوان خبر) بر همین مسئله (که شهربانو مادر امام سجاد، یک شاهزاده ساسانی بود) تأکید می‌کند: «كَانَ لِلْحُسَيْنِ ع سِتَّةُ أَوْلَادٍ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ الْأَكْبَرُ كُنْيَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ أُمُّهُ شَهْرَبَانُ بِنْتُ كِسْرَى يَزْدَجَرْد».[4] همچنین على بن عيسى إربلى متوفای 693 هجری از بزرگان شیعه نیز بر این نکته ابراز عقیده می‌کند.[5] همچنین امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، متوفای 548 هجری، در کتاب إعلام الوَری چنین می‌گوید.[6]
شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی، متوفای 329 هجری، در کتاب «الکافی» که از مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه است، از روی عقیده می‌گوید که مادر امام سجاد، (ملقب به) سلامه،‌ دختر یزدجرد و از شاهزادگان ساسانی بود: «بَابُ مَوْلِدِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن، وُلِدَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع فِي سَنَةِ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِينَ وَ قُبِضَ فِي سَنَةِ خَمْسٍ وَ تِسْعِينَ وَ لَهُ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ أُمُّهُ سَلَامَةُ بِنْتُ يَزْدَجَرْدَ بْنِ شَهْرِيَارَ بْنِ شِيرَوَيْهِ بْنِ كِسْرَى أَبَرْوِيزَ...». هرچند روایت (خبر) ـی که شیخ از باب نمونه می‌آورد از جهت سندی ضعیف است، ولی این لزوماً به معنی تضعیف عقیده شیخ نیست. چه اینکه وی چه بسا به احادیثی دست یافت که به جهت اختصار از ذکر آن ابا کرد.[7]
شیخ طوسی متوفای 460 هجری در کتاب التهذیب، به صورت عقیده می‌گوید که مادر امام سجاد، شاهزاده ساسانی بود: «هُوَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ زَيْنُ الْعَابِدِينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ كُنْيَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ وُلِدَ بِالْمَدِينَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِينَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قُبِضَ ع بِالْمَدِينَةِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ تِسْعِينَ وَ لَهُ يَوْمَئِذٍ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ أُمُّهُ شَاهْ زَنَانُ بِنْتُ شِيرَوَيْهِ بْنِ كِسْرَى أَپَرْوِيزَ وَ قَبْرُهُ بِبَقِيعِ الْمَدِينَةِ».[8] فخر الدين‏ طريحى از بزرگان شیعه در قرن سوم، نیز در مجمع البحرین بر این امر اشاره می‌کند.[9]

در این زمینه روایات بسیاری نیز وجود دارد که به دلیل رعایت اختصار، از ذکر آن پرهیز می‌کنیم. بلکه سعی کردیم به علمای شیعه که بر این امر گواهی داده اند، اشاره کنیم. روشن است که در کنار هم قرار گرفتنِ عقائد علمای شیعه در این زمینه، اگر نشانگر اجماع نباشد، لا اقل بسیار نزدیک به اجماع است. گذشته از این، در منابع اهل تسنن هم چنین امری مورد قبول بسیاری از بزرگان بوده است.

ابوالفتح برهان الدين الخوارزمي (مشهور به المُطَرِّزى) متوفای 610 هجری در کتاب «المغرب في ترتيب المعرب» در بیان نسب‌ها، شهربانو شاهزاده ساسانی را همسر حسین بن علی (علیه السلام) و مادر زین العابدین علی بن حسین معرفی می‌کند.[10] همچنین بیهقی در «لباب الانساب» نظرات بزرگانی از اهل تسنن را می‌آورد، از جمله نظر ابوحیان التوحیدی، زبير بن بكار، هشام بن محمد، أبو الحسن محمد بن القاسم التميمي و... را که معتقدند مادر علی بن حسین زین العابدین، شهربانو دختر یزدگرد است.[11] حتی محمد بن أبی‌بكر الانصاري البري می‌گوید: «(علی بن حسین) زين العابدين و كان أفضل بني هاشم بعد علي و الحسين، و أمُّه فارسية، معروفة النسب، و اسمها سلافةُ بنت يزدجرد بن شهريار بن كسرى أنوشروان.[12] علی بن حسین زین العابدین، برترین و با فضیلت‌ترین فرد در بین بنی هاشم بعد از علی و حسین است. و مادرش ایرانی و اصل و نسبش معروف بود. نامش (لقبش) سلافة دختر یزدگرد فرزند شهریار فرزند کسری فرزند انوشیروان بود».[12] لیکن برخی معتقدند که شهربانو مادر امام سجاد (علیه السلام) نیست. بلکه این قضیه تنها یک افسانه است. دلایلی که اینان برمی‌شمارند از این قرار است:

- این قضیه حاصل دروغ بافی جریان شعوبیه (جریان ملیگرای ایرانیِ ضد عرب در سده‌های نخست هجری) است.

پاسخ: این حرف تنها یک ادعا است (نه دلیل). از سویی می‌بینیم که امثال شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ کلینی، فخرالدین طریحی، فضل بن حسن طبرسی، ابن داود حلی، ابن شهرآشوب و... ابداً ارتباطی با جریان شعوبیه نداشتند. همچنین بزرگانی از اهل سنت و راویانی از قوم عرب اعتقاد داشتند که مادر امام سجاد، شاهزاده ای ساسانی بود. یقیناً این افراد شعوبی نبودند.

- ایراد دیگری که به این موضوع گرفته می‌شود اینکه یزدگرد سوم در زمانی که از سپاه عرب شکست خورد، نوجوان و یا نهایتاً جوانی کم سن و سال بود. ممکن نیست که دختری به سن و سال و به نام شهربانو داشته باشد.

پاسخ: اولاً در منابع تاریخی، شهربانو دختر یزدگرد نامیده شده است (نه یزدگرد سوم). ممکن است یزدگرد پدر شهربانو یک شاهزاده ساسانی بوده باشد (که چنین می باشد). برخی از منابع هم او را دختر شیرویه و نوه خسروپرویز معرفی کرده اند. این اختلافات در نام پدر شهربانو وجود دارد و عادی است. چه اینکه راویان و حدیث‌شناسان اطلاع چندانی از تاریخ دقیق ساسانیان نداشتند. پس قدرِ متیقّن این است که شهربانو دختر یزدگرد یک شاهزاده ساسانی بود (و لزوماً دختر یزدگرد سوم نبود). به فرض هم اگر دختر یزدگرد سوم بوده باشد، باز هم ایرادی ندارد. چه بسا یزدگرد سوم زود ازدواج کرده بود و در سن جوانی، دختری خردسال به نام شهربانو داشت.

در نتیجه بنابر اسناد تاریخی، از منابع شیعه و سنی، مادر امام سجاد، شهربانو نام داشت. پدر شهربانو هم یزدگرد نام داشت که یک شاهزاده ساسانی بود (و ممکن است با یزدگرد سوم متفاوت باشد. اما این از اصل ماجرا چیزی کم نمی‌کند و مادر امام سجاد بنا بر اسناد، یقیناً یک شاهزاده خانم ساسانی بود.) همچنین امامت از دید شیعه، یک امانت الهی است و ربطی به خون ایرانی و یا خون عربی ندارد.

پی‌نوشت:

[1]. شيخ مفيد، الإرشاد، انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد قم، 1413 هجرى قمری، ج 2، ص 137-135
[2]. ابن داود حلى، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، 1383 هجرى قمرى‏، ص  372
[3]. ابن شهرآشوب مازندرانى، مناقب آل أبي طالب، مؤسسه انتشارات علامه قم، 1379 هجرى قمری، ج 4، ص 176
[4]. علامه مجلسى، بحار الأنوار، بيروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ه.ق، ج 45، ص 329؛ ج 46، ص 12.
[5]. على بن عيسى إربلى، كشف الغمة، 2 جلد، چاپ مكتبة بنى هاشمى تبريز، 1381 هجرى قمری، ج 2، ص 105
[6]. فضل بن حسن طبرسی، إعلام الورى، دار الكتب الإسلامية تهران، ص 256
[7]. شیخ كلينى، الكافي، تهران: دار الكتب الإسلامية، 1365. ج 1، ص 466.
[8]. شيخ طوسى، التهذيب، تهران: دار الكتب الإسلاميه تهران، 1365. ج 6، ص 77.
[9]. طريحى فخر الدين، مجمع البحرين، تهران‏: كتابفروشى مرتضوى‏، تحقيق: سيد احمد حسينى، ‏1375. ج‏6، ص 351؛ ج‏2، ص 95.
[10]. ابوالفتح برهان الدين الخوارزمي، المغرب في ترتيب المعرب، نسخه موقع الاسلام، ج 3 ص 209.
[11]. لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، نسخه الوراق، ص 21.
[12]. محمد بن أبي بكر الانصاري البري، الجوهرة في نسب النبي وأصحابه العشرة، ص 287