یکی از آیاتی که در ماه مبارک رمضان در لحظات افطار زیاد شنیده ایم این آیه است که می فرماید:«هُوَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ»(1)
سوالی که به ذهن انسان می رسد این هست که مگر تکبر صفت زشت و ناپسند نیست ؟ پس چرا خدا خودش را به این صفت توصیف کرده است؟
علمای اخلاق می گویند: تکبر یعنی حالتی که انسان برای خودش مقامی قائل بشود و خودش را از دیگران بالاتر و برتر ببیند و از این حالت احساس خوشحالی و آرامش پیدا کند(2) و وقتی به آیات و روایات و حتی عقل مراجعه می کنیم می بینیم تکبر در انسانها یکی از صفات مذموم و ناپسنده است و این صفت منشاء بسیاری از گناهان می باشد تا جایی که یک لحظه غفلت از آن ممکن است انسان را به کفر بکشاند،پس اگر انسان بخواهد تکامل پیدا کند و شکوفا بشود باید از این صفت دوری کند.
اما همین معنا در مورد خدا ممدوح و پسندیده است چنانکه وقتی به تفاسیر قرآن مراجعه می کنیم تکبر را به این صورت معنا کرده اند:خدا از هر نقص و بدی به دور است و او والاتر از هرچیزی هست و بزرگتر از اینکه وصف شود و هر چیزی در برابر او کوچکتر است از اینکه در برابر او اظهار بزرگی کند.(3) واین صفت تنها در مورد خدا صادق است.(4)
پس نتیجه اینکه تکبر در انسان یعنی اظهار کمال و بزرگی که در او وجود ندارد و اگر کسی اظهار بزرگی کند دروغی بیش نیست چون انسان موجودی ضعیف و محدود است و او کسی است که امام علی (ع) می فرماید :« بیچاره فرزند آدم، سرآمد زندگیش نامعلوم، عوامل بیماریش ناپیدا و كردارش(نزد خدا و در نامه اعمالش) محفوظ است، پشه اى او را آزار مى دهد، مختصر آبى یا غذایى گلوگیرش مى شود و او را مى كشد و مختصر عرقى او را متعفّن و بدبو مى سازد»(5).
اما صفت مقابل آن یعنی تواضع برای انسان کمال می باشد برخلاف خدا که تکبر برای او کمال است و مقابل آن (یعنی تواضع) برای خدا نقص محسوب می گردد.
پاورقی
1-اوست خدایى كه جز او معبودى نیست ; همان فرمانرواى پاك سلامت [ بخش ، و ] مؤمن [ به حقیقت حقّه خود كه ] نگهبان ، عزیز ، جبّار [ و ] متكبّر [ است ] . پاك است خدا از آنچه [ با او ] شریك مىگردانند .(سوره حشر ؛آیه 23)
2-اخلاق در قرآن ؛جلد 2 ؛ص44
3-ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج24، ص: 350
4-برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به : الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج28، ص: 264 - مفاتیح الغیب، ج29، ص: 514 - تفسیر نمونه، ج23، ص: 555
5-مِسْكِینُ بْنُ آدَمَ مَكْتُومُ الاَْجَلِ، مَكْنُونُ الْعِلَلِ، مَحْفُوظُ الْعَمَلِ، تُؤْلِمُهُ الْبَقَّةُ وَ تَقْتُلُهُ الشَّرْقَةُ، وَ تُنْتِنُهُ الْعَرْقَةُ.( نهج البلاغه، كلمات قصار، 419)