از دیدگاه آیات قرآن کریم همه اجزای عالم هستی دارای درک و شعور بوده و از روی اختیار تسبیح گوی خداوند سبحان می باشند؛ آسمان و زمین بعد از شهادت حسین بن علی گریست.
از دیدگاه قرآن کریم موجودات عالم هستی تسبیح گوی خداوند سبحان هستند؛ تسبح گفتن خدا لازمه اش برخورداری از فهم است لذا نه فقط انسان بلکه تمامی اجزای عالم هستی در حال زمزمه ذکر شریف«سبّوح قدّوس» بوده و خداوند را تسبیح می کنند؛ این مسئله را خداوند سبحان در آیات متعدد بیان فرموده است:
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبيحَهُ وَ اللَّهُ عَليمٌ بِما يَفْعَلُون»[النور 41] آيا نديدى تمام آنان كه در آسمانها و زمينند براى خدا تسبيح مىكنند، و همچنين پرندگان به هنگامى كه بر فراز آسمان بال گستردهاند؟! هر يك از آنها نماز و تسبيح خود را مىداند؛ و خداوند به آنچه انجام مي دهند داناست.
از این آیه شریفه استفاده می‌شود که موجودات ــ اعمّ از جماد و نبات و حیوان و ... ، افزون بر تسبیح تکوینی، که به معنی سیر الی الله و اظهار نقص خود و اعتراف وجودی به کمال محض بودن خداست ، تسبیح آگاهانه نیز دارند. چون اوّلاً خداوند متعال از علم آنها به تسبیح و نمازشان خبر داد و ثانیاً بیان نمود که افزون بر تسبیح، صلاة نیز دارند و نماز و تبسیح هر موجودی هم مختصّ به خود اوست.
در آیه دیگر می فرماید: «وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَ الطَّيْرَ وَ كُنَّا فاعِلينَ » [الانبیاء 79]و كوهها و پرندگان را با داوود مسخّر ساختيم، كه(همراه او) تسبيح(خدا) مىگفتند؛ و ما انجام دهنده‌ی اين كار بودیم.
و فرمود:« وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوِّبي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَديد» [سبأ 10]و ما به داوود از سوى خود فضيلتى بزرگ بخشيديم(ما به كوهها و پرندگان گفتيم) اى كوهها و اى پرندگان! با او همآواز شويد و همراه او تسبيح خدا گوييد! و آهن را براى او نرم كرديم.
از این دو آیه‌ی شریفه نیز معلوم می شود که عبادت کوه ها و پرندگان همراه با شعور و آگاهی بوده است چون خداوند متعال عبادت آنها را در کنار عبادت حضرت داوود قرار داده است که عبادت آگاهانه بود. قرار دادن کوه جماد در کنار پرندگان و انسان نشان می دهد که عبادت جماد نیز از سنخ عبادت موجودات صاحب نفس است.
خداوند متعال می فرماید:« وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ »[ آلعمران 83]و تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، از روى رغبت يا از روى کراهت، در برابرِ(فرمان) او تسليمند، و همه به سوى او بازگردانده مىشوند.
و فرمود: « وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ » [الرعد 15]تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از روى رغبت يا اكراه و همچنين سايههايشان، هر صبح و عصر براى خدا سجده مىكنند.
باز فرمود: « ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعينَ»[ فصلت 11] سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه به صورت دود بود؛ به آن و به زمين گفت : بیایید خواه از روى اطاعت و رغبت و خواه از روی اكراه و بی رغبتی! آنها گفتند: ما از روى طاعت و رغبت مىآييم.
در هیچکدام از این آیات شریفه سخن از تسبیح و سجده ی جبری نیست؛ همه آیات نشان گر تسبیح گویی همه اجزاء عالم هستی بوده و همچنین آیات شریفه نشان می دهند این تسبیح از روی اراده و اختیار است نه از روی جبر و اکراه .
از دیدگاه حکمت متعالیه نیز، حیات از شوون هستی است و هر چیز اعم از مادی و غیر آن برحسب ظرفیت وجودی اش دارای حیات، درک، احساس، شعور و عشق است. صدرا که یکی از پایه های حکمتش بر برداشت های وی از آیات قرآنی مبتنی است، سریان حیات در جهان طبیعت را با آیات مربوط به تسبیح عمومی هستی تطبیق می کند.
ملاصدرا می گوید: «تمامی موجودات حتی جمادات گرچه ظاهراً زنده نیستند ولی حقیقتا زنده و آگاه و گویای تسبیح حق هستند، آگاهی کامل به خالق و مبدع خود دارند. قرآن مجید اشاره به همین امر دارد که می گوید: ««إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم»[اسراء 44] هيچ چيز نيست مگر اينكه در حال ستايش، تسبيح او مىگويد، ولى شما تسبيح آنها را درنمىيابيد. صدرا معتقد است که هیچ جسمی در عالم اعم از بسیط و مرکب یافت نمی شود مگر آنکه دارای نفس و حیات است. [1]
مولوی نیز به این نکته متذکراست:
جمله ذرات عالــم در جهـان *** با تو می گویند روزان و شبان
ما سمیعیم و بصیریم و هشیم *** با شما نامحرمان ما خامشیم
از جمادی در جهان جان روید *** غلغل اجزای عالــم بشنویـد [2]
مفسر بزرگ قرآن کریم در این رابطه می فرماید:
«همان گونه كه وجود، حقیقت یگانه اى است كه در همه موجودات با اختلاف مراتب جارى است، به همین صورت، صفات حقیقى آن كه همان علم و قدرت و اراده و حیات است در همه موجودات جارى است. بنابراین، همه موجودات حتى جمادات، زنده، دانا، تسبیحگوى خداوند و عارف و شاهد وجود پروردگار و خالق خود هستند».[3]
طبق آنچه از آیات قرآن کریم گفته شد، تمامی موجودات عالم، اعم از نباتات و جمادات دارای درک و شعور اند؛ لذا اینکه در روایات آمده است آسمان و زمین، کوه ها و دریاها بعد از شهادت سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام گریستند، نه تنها هیچ استبعدادی ندارد بلکه عین واقعیت است؛ به دو روایت ذیل توجه بفرمایید:
مسمع بن عبد الملک از امام صادق علیه السلام روایت می کند:
«... ما قتل قبله احد کان تبکیه السموات و الارضون و الملائکه و الوحش، و الحیتان فی البحار و الجبال، لو یوذن لها، ما بقی علی الارض متنفس» ... پیش از امام حسین علیه السلام کسی کشته نشده بود که آسمان ها و زمین ها و ملایکه و حیوانات وحشی و ماهی های دریا و کوه ها بر او گریه کنند، اگر به آن ها اجازه داده می شد، موجود زنده ای در روی زمین باقی نمی ماند ... . [4]
در حدیث دیگری از آن حضرت فرمود:
«ان ابا عبد الله الحسین بن علی علیه السلام لمّا مضی،بکت علیه السموات السبع و الارضون السبع و ما فیهن و ما بینهن و من ینقلب علیهن و الجنه و النار، و ما خلق ربنا، و ما یری و ما لا یری»
هنگامی که اباعبد الله الحسین، فرزند علی علیه السلام شهید شد، آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه و آن چه در آن ها، و آن چه در میان آن هاست، و کسانی که روی آن حرکت می کنند و بهشت و جهنم و آن چه پروردگار ما آفریده و آنچه دیده می شود، و آن چه دیده نمی شود، بر او گریه کردند.[5]
پی نوشت
[1] ملاصدرا، اسفار، ج1، ص 118، و ج6، ص 139-140
[2] مثنوي مولوي، ج 1، ص 86 و ج 3، ص 227
[3] سید محمدحسین طباطبایى، ج 6، ص117ـ116
[4]کامل الزیارات،باب 22،روایت 2، ص 68
[5] کامل الزیارات، ص199،باب 79،زیارت 2 «به نقل از فروغ شهادت عارف واصل آیت الحق سعادت پرور(پهلوانی تهرانی)»