وضعيت سياسي ـ اجتماعي هنگام ولادت امام زمان (عج) چگونه بوده است؟
پاسخ:
سال ولادت امام زمان (عج) بنابر نقل اكثر مورخين معتبر و محدثين شيعه و غير شيعه نيمه شعبان سال 255 (هـ . ق) مي باشد.(1)در آن روزگار سامرا پايتخت حكومت عباسي بود و امام حسن عسكري ـ عليه السّلام ـ تحت نظارت و مراقبت شديد قرار داشت. امام ـ عليه السّلام ـ در اين موقعيت علاوه بر آنكه مسئوليت عام امامت و رهبري جامعه اسلامي به ويژه شيعيان را بر عهده داشت وظيفه سنگين و مهم تر ديگري را نيز عهده دار بود و آن زمينه سازي و مهيا ساختن جامعه اسلامي براي تولد جانشين پس از خود يعني فرزندش حضرت مهدي ـ عليه السّلام ـ بود.
البته اين امر خطير بايد به صورتي انجام مي پذيرفت كه نه تنها حكومت عباسي از آن مطلع نشود بلكه ديگران نيز ولو از بستگان امام باشند نبايد از آن آگاه گردند چه اينكه اطلاع يافتن از ولادت مساوي يا به خطر افتادن جان امام مهدي ـ عليه السّلام ـ بود. اين همه در حالي بود كه حكومت از بشارت به تولد چنين فرزندي از امام عسكري ـ عليه السّلام ـ از ساليان قبل اطلاع يافته بود لذا تمام حركات و سكنات امام عسكري ـ عليه السّلام ـ و خانواده و اطرافيان او را زير نظر داشت به همين جهت گام اصلي را در اين جهت برداشت و ابتداءَ امام ـ عليه السّلام ـ را به زندان و محاصره افكند و سپس با جاسوسان بسياري بيت و خانواده امام را كنترل مي كرد.
به هر حال امام مهدي ـ عليه السّلام ـ در روزگاري پا به عرصه وجود نهاد كه وضعيت سياسي و اجتماعي بسيار تاريك بود و ترس و بيم سايه گستر بود ظلم و جور همه جا را فرا گرفته آشوب ها فراگير بوده و شورش هاي داخلي همه جا به چشم مي خورد و تمام اين ها را مي توان ناشي از علت هاي زير دانست:
الف. تسلط ترك ها بر اوضاع حكومت و خود سري آن ها در تمام شئوون سياسي حكومت در حالي كه هيچ آگاهي از سياست و اداره مملكت نداشتند(2)
ب. ناداني و بي خبري سلاطين عباسي و فرو رفتن آن ها در شهوت راني ها ولخرجي ها و بي اعتنايي به تمام شؤون زندگي رعيت.(3) به عنوان نمونه در تاريخ آمده است هزينه مخارج جشن ختنه كنان عبدالله معتز پسر متوكل بالغ بر هشتاد و شش ميليون درهم شده بود و يا متوكل در هنگامي كه قصر «جعفري» خود را تمام كرد مطربان و دلقكان را فراخواند و پس از انجام كارشان به آن ها دو ميليون درهم داد.(4)
برخي از آثار وضعيت ياد شده عبارتنداز:
1.شكنجه علويان به بدترين وضع جسمي(5) و به تنگنا قرار دادن در مسائل مالي و اقتصادي مثلاً در تاريخ اين دوره آمده است كه حاكمان عباسي از جمله متوكل به ساكنين حجاز دستور داد تا هيچ گونه ارتباطي با علويان بر قرار نسازند و آن ها را از نظر مالي حمايت نكنند و از حداقل احتياجات محروم بمانند.(6)
2. ظلم و جور وزراء(7).
3. نهضت هاي داخلي(8)
4. نهضت زنگيان(9).
5. خشونت در جمع آوري ماليات و سوء استفاده عباسيان از اموال دولتي در سال 254 (هـ . ق) شورش جدّي در جنوب عراق صورت گرفت كه مدت چهارده سال خطري براي دستگاه خلافت به شمار مي رفت اين شورش نتيجه دشواري هاي اجتماعي خاصي بود كه تا آن زمان به آن ها توجه نشده بود رهبر اين شورش را فردي به نام علي كه مدعي بود از اخلاف علي ـ عليه السّلام ـ است بر عهده داشت و مشكلات فراواني را به وجود آورد افرادي كه در اين شورش دست داشته گروه زيادي از بردگان سياه بومي آفريقا بودند كه در جنوب عراق به كشاورزي اشتغال داشتند و چون در اوضاع و احوال بسيار بدي مي زيستند دست به شورشي زدند و اين قيام به قيام صاحب زنج شهرت يافت.(10)
علاوه بر اين قبيل آشوب ها كه حاكي از ستمگري و ظلم حاكمان عباسي بود فساد دستگاه حكومت نيز وضعيتي را براي جامعه اسلامي به وجود آورده بود كه قابل تحمل نبود. جرجي زيدان با بررسي اوضاع اين دوران درباره فساد عباسيان مي نويسد: «فساد دستگاه عباسيان را فرا گرفته بود وزيران و سرداران براي كسب نفوذ و قدرت و مال با هم مبارزه داشتند و در عين حال از هر راهي كه مي توانستند پول به دست مي آرودند و ذخيره روز مبادا مي كردند.»(11)
امام حسن عسكري ـ عليه السّلام ـ نيز اوضاع خطير سياسي ـ اجتماعي حاكم در اين عصر را در قالب دعا ترسيم كرده كه خلاصه آن چنين است:
1. گسترش فتنه هاي وحشتناك ميان مسلمانان.
2. خواري و پستي آنان.
3. فرمانروايي جنايت كاران و فرومايه گان، كه نتايج و آثار اين سياست را در بارزترين نمونه هاي آن در امور زير مي توان ديد:
الف. تعطيلي احكام خداوند.
ب. تبديل بيت المال به اموال شخصي حكام و كارگزاران.
ج.صرف بيت المال در راه هاي باطل.
د.واگذاري مناصب دولتي به اصل ذمّه.
هـ. ولايت فاسقان و فاجران بر مردم مسلمان.(12)
به هر حال امام مهدي ـ عليه السّلام ـ در شرائط و موقعيتي به دنيا آمد كه حكومت عباسي با تمام قدرت و توان بر منصب زمامداري مسلمانان تكيه زده و علاوه بر سلطه بر اوضاع سياسي نظامي و اجتماعي بر امور اقتصادي نيز چنگ انداخته بود و تمام اين امور با سياست گذاري عباسيان و وابستگان ايشان اداره مي شد حال با توجه به چنين موقعيتي حضرت مهدي ـ عليه السّلام ـ در چنين خانواده اي به وجود مي آيد و به خواست خداوند متعال از گزند دشمنان و حوادث در امان مي ماند تا روزي كه به اذن خداوند ظهور نمايد و ريشة ظلم و فساد و تباهي را از بيخ و بن بر كند انشاء الله.
پاورقی:
1. شيخ مفيد، الارشاد، قم، آل البيت، 1413ق، ج 2، ص 339. محمد بن يعقوب كليني، كافي، بيروت، دارالاضواء، 1405ق. ج 1، ص 514.
2. ر.ك: مسعودي، مرو ج الذهب، بيروت، دارالمعرفه، 1403ق، ج 4، ص 145. باقر، شريف قرشي، زندگاني امام حسن عسكري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ اول، 1371، ص 288.
3. جاحظ، البيان و التبيين، ج 3، ص 370 ـ 371.
4. ر.ك: پور سيد آقايي، مسعود و همكاران، تاريخ عصر غيبت، قم، انتشارات حضور، چاپ دوم، 1383، ص89ـ91 به نقل از: العصر العباسي الثاني، دكتر شوقي ضعيف، ص 67 ـ 69.
5. مسعودي، همان، ج 4، ص 180، ابوالفرج اصفهاني، مقاتل الطالبيين، ص 395.
6. جمعي از نويسندگان، تاريخ عصر غيبت، قم، انتشارات حضور، چاپ دوم، 1383، ص 133.
7. ر.ك، شريف قرشي، باقر، تحليلي از زندگاني امام حسن عسكري(ع)، مشهد، آستان قدس رضوي، 1371، ص 258.
8. ابن اثير، الكامل، بيروت، دارصادر، 1385، ج 5، ص 314 ـ 316.
9. جمعي از نويسندگان، تاريخ اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات امير كبير، 1381، ص 87.
10. ر.ك: تاريخ اسلام، ص 187 ـ 188، الكامل، ج 7، ص 205 به بعد.
11. تاريخ التمدن الاسلامي، بيروت، دار مكتبة الحياة، ج 4، ص 461.
12. سيد ابن طاووس، مجمع الدعوات، قم،منشورات دارالذخائه، چاپ اول، 1411 هـ، ص 63 ـ 67.
منبع:مرکز مطالعات و پاسخگوئی به شبهات حوزه علمیه قم