عبادات در اسلام کارکرد تربیت اخلاقی بسیار کار آمدی دارند، چنانکه بسیاری از اولیا و صالحان با پایبندی به عبادات اسلامی موفق به کسب فضائل والای اخلاقی شدهاند.
این شائبه که عبادات در اسلام کارکرد تربیت اخلاقی ندارند، کاملا بیاساس است، آئین اسلام، دین اخلاق عظیم است، چنانکه قرآن کریم تاکید میفرماید: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ [قلم/4] همانا تو بر اخلاق عظیم هستی.» روایات اسلامی این اخلاق عظیم را به خود اسلام معنا کردهاند: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قَالَ هُوَ الْإِسْلَامُ.»[1] پیامبر اسلام(صلیاللهوعلیهوآله) نیز فلسفه بعثتش را تکامل فضائل اخلاقی بیان میکند: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ »[2] تا آنجا که در ماجرایی تأملبرانگیز مردی نزد حضرت آمد و پرسید: «ای رسول خدا! دین چیست؟ حضرت فرمود: خوشاخلاقی. سپس از سمت راست حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت فرمود: خوشاخلاقی. سپس از سمت چپ حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت فرمود: خوشاخلاقی. آنگاه از پشت سر حضرت آمد و پرسید: دین چیست؟ این بار حضرت فرمود: نفهمیدی؟ دین، آن است که خشمگین نشوی.»[3]
لذا بنیان آئین اسلام و بخصوص مباحث عبادی آن، جهت تکامل فضائل اخلاقی است و چه انسانهای صالحی که با پایبندی به عبادات اسلامی، موفق به کسب فضائل والای اخلاقی شدند، از نمونه این عبادات اسلامی «نماز» است، که صرف رکوع و سجود نیست، بلکه کارکردهای تربیت اخلاقی متعددی دارد، زیرا در برخی از مواقع انسان جایگاه خود و فقر ذاتیاش را فراموش میکند و به همان نسبت از غنی مطلق که خداست غافل میشود. این غفلت تبعات اخلاقی منفی بسیاری دارد، از جمله طغیان انسان؛ چنانکه قرآن تأکید میکند: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی[علق/ 6و 7] قطعا انسان طغیان میکند، هرگاه خود را بینیاز ببیند.» و درمان این حالت استغنی(بینیازی) و طغیان انسان، در گرو اقرار به نیازمندی و فقر ذاتی انسان با ابراز ارادت علنی به غنی مطلق یعنی خداست.
لذا از کارکردهای تربیت اخلاقی نماز، درمان حالت بینیازی انسان و نجات او از ورطه طغیان است، طغیانی که غارت، استعمار و فساد از مظاهر ضد اخلاقی آن است. پایبندی حقیقی به نماز از آنجاست که انسان در تمام مسیر زندگی باید درک کند او ذاتاً فقیر است و حقیقت بینیاز، تنها خداست و تمامکارها به دست اوست؛ لذا این نماز، نیاز ارادتمندانه انسان در برابر خداست، که مانع غارتها، استعمارها و فسادها میشود، لذا خداوند بنا بر کارکردهای تربیت اخلاقی نماز دستور میدهد: «أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ[عنکبوت/ 45] نماز را برپا دار، كه نماز (انسان را) از فسادها و گناه باز مىدارد، و ياد خدا بزرگتر است.» در حقیقت، نماز خواندن برای ایمنی بشریت از عاقبت شوم بد اخلاقیهای فرعونیان و نمرودیان است، و دیگر عبادات اسلامی نیز کارکردهای اخلاقی متعددی دارند که از حوصله این نوشتار خارج است و درجای خود فصل به آن پرداخته شده است.
در نتیجه: عبادات در اسلام کارکرد تربیت اخلاقی بسیار کار آمدی دارند، چنانکه بسیاری از اولیا و صالحان با پایبندی به عبادات اسلامی موفق به کسب فضائل والای اخلاقی شدند، حال اگر فردی سرکلاس تربیت اخلاقی عبادات اسلامی به جهت سهل انگاریهایش مردود شد خودش مقصر است نه اسلام.
______________________________________________
پینوشت
[1]. معانی الأخبار، ابن بابویه، ص 188، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1403 ق.
[2]. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 68، ص 382، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
[3]. مجموعة ورام، ورام بن أبي فراس، ج 1، ص 89مسعود بن عيسى، مکتب الفقیه، قم، 140 ق.