شفاعت یعنی يك موجود قوى به موجود ضعيف کمک کند. شفاعت مختص خداوند است مگر زمانی که خداوند به او اذن دهد. و این موضوع از مسلّمات دین مبین اسلام به شمار میرود و اصل آن از نظر قرآن، ثابت و غیر قابل انکار است.
شفاعت از ماده "شفع" است كه در لغت به معنای "جفت شدن با چیزی" است، و اصطلاحا به معنای حائل شدن برای رفع ضرر از كسی و یا رساندن منفعتی به اوست. به عبارت ساده‌تر، شفاعت یعنی يك موجود قوى به موجود ضعيف کمک کند. مثلًا در نظام آفرينش، نور، آب، هوا و زمين، دانهى گياه را کمک می‌کند تا به مرحله درخت برسد. در نظام كيفر و پاداش نيز، اولياى خدا گنهكارى را يارى می‌رسانند تا نجات يابد.[1]
شفاعت به معنای مذكور از مسلّمات دین مبین اسلام به شمار میرود و اصل شفاعت از نظر قرآن، ثابت و غیر قابل انکار است. برخی از آیات، شفاعت را مختصّ خداوند می‌دانند و برخی دیگر شفاعت دیگران به اذن الهی را نیز مورد قبول می‌دانند.
الف) آیات الهی که شفاعت را منحصر به خداوند می‌دانند:
1. «قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً لَهُ مُلْکُ السَّمواتِ وَالاَرْضِ ثُمَّ اِلَیْهِ تُرْجَعُونِ [زمر/44] بگو: شفاعت همه خلق با خداست که سلطان زمین و آسمان هاست و پس از مرگ، بازگشت همه شما به سوی اوست.»
2. «وَ اَنْذِرْ بِهِ الّذینَ یَخافُونَ اَنْ یُحشَرُوا اِلی رَبِّهِم لَیسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلیٌّ وَ لا شَفیعٌ لَعَلَّهُم یَتَّقُون [انعام/51] و آنان را که از حضور در پیشگاه عدل خدا ترسان و هراسانند، به آیات خدا متنبّه ساز و بترسان، که جز خدا آنها را یاوری و شفیعی نیست؛ باشد که پرهیز کار شوند.»
3. «ما لَکُم مِن دُونِهِ مِنْ وَلیٍّ وَ لا شَفیعٍ [سجده/4] شما را غیر از او هیچ یار و مددکاری نیست.»
ب) آیات الهی که شفاعت دیگران را به اذن الهی می‌پذیرد، از جمله:
1. «من ذا الذی یشفع عنده الاّ باذنه [بقره/255] چه کسی جرأت دارد که در پیشگاه خدا به شفاعت برخیزد، مگر با اذن و فرمان او.»
2. «وَ لا یَمْلِکُ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُون [زخرف/86] و غیر از خدای یکتا آنان را که به خدایی می‌خوانند، قادر بر شفاعت کسی نیست، مگر کسانی که بدانند و بر توحید حق گواهی دهند.»
3. «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّمواتِ لا تُغْنی شَفاعَتُهُم شَیْئاً اِلاّ مِنْ بَعْدِ اَنْ یَأْذَنَ اللّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی [نجم/26] و چه بسا از فرشتگان در آسمان هاست که شفاعت‌شان سودمند نیست جز به امر خدا و بر آن کسی که خدا بخواهد و از او خشنود باشد.»
4. «ما مِنْ شَفیعٍ اِلاّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ [یونس/3] هیچ کس شفیع و واسطه نخواهد بود، مگر به رخصت او.»
5. «لایَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنِ التَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً[مریم/87] در آن روز هیچ کس مالک شفاعت نخواهد بود، مگر کسی که از خدای مهربان عهدنامه [توحید] دریافته است.
در تفاسیر علمای شیعه و اهل سنت، چنین آمده است: شفاعت مختص خداوند است و در عالم به جز سلطنت خدا و قيوميت مطلق او هيچ سلطنتى و قيوميتى نيست،[2] و برای غیر خداوند اجازه تصرفی در ملک او داده نمی‌شود، مگر با اذن و اراده او . . . [3] یعنی تمام ملکوت و کبریا، ملک خداوند است و هیچ کس مالک آن نیست تا فردای قیامت بتواند شفاعت کند، مگر زمانی که خداوند به او اذن دهد.[4] لذا جز خداوند قادر و متعال نیز میتوانند شفاعت کنند، اما به اذن و اراده الهی.
در نتیجه: با توجه به آیاتی که بیان شد به خوبی می‌توان این نتیجه را گرفت که به غیر از خداوند متعال، برخی از اولیای الهی به اذن خدا نیز میتوانند شفاعت کنند، بنابراین شفاعت دیگران هم از آیات قرآن استفاده می‌شود.
______________________________
پی‌نوشت
[1]. قرائتى، محسن، تفسير نور، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، تهران، 1383ش، ج 1، ص 389؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374ش، ج 2، ص 267.
[2]. طباطبايى، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1374ش، ج 2، ص 508.
[3]. فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1371ش، ج 7، ص 8.
[4]. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الكتاب العربي، بيروت، 1407ق، ج 1، ص 291.