دانشمندان مسلمانی متعددی به علم جغرافیا خدمت کرده‌اند.
تمدن اسلامی در حوزه علم جغرافیا خدمات زیادی به جامعه انسانی و تمدن غربی انجام داده است، که در نوشتاری دیگر به آن پرداخته‌ایم، در این نوشتار قصد داریم به تعدادی از جغرافی‌دانان مسلمان اشاره کنیم و خدمات ایشان را بازگو کنیم.
یکی از مهم‌ترین خدمات مسلمانان جهان شناسی و معرفی سرزمین‌های غیر مسلمان است، از این‌رو به تعدادی از اندیشمندان مسلمان تأثیرگذار در این حوزه اشاره می‌کنیم.
الف) شرف الدين ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهيم لواتى طنجى, معروف به ابن بطوطه، وی با حدود 29 سال مسافرت، در شهرهای مشهور دوران خویش، سفرنامه‌ای را به یادگار گذاشته است، که هیچ جغرافی‌دانی نمی‌تواند خویش را از آن بی‌نیاز ببند.[1]
ب) علی بن حسین مسعودی، وی براى يافتن پاسخ برخى از سئوالات خود مانند اينكه آيا درياى خزر به درياى آزاد متصل است از بغداد به راه افتاد و كره زمين را از درياى آرال تا زنگبار و از چين تا اسپانيا مورد مطالعه قرار داد. بىگمان همه اينها شناخت بشرى را از زمين و چگونگى آن وسعت داد و تصورات نادرست و خودسرانه را تصحيح كرد.[2]
ج) سليمان سيرافى، مقام وی در تاریخ سفرنامه نویسی و خاطرات دریایی در ایران و اسلام مقام بلندی است. به یک معنا او را باید پایه گذار سفرنامه نویسی دریایی در ایران و سرتاسر جهان اسلام به شمار آورد. براساس مطالعات انجام شده، سلیمان تاجر سیرافی نخستین وقدیمی ترین مسلمان ایرانی درعصرتمدن اسلامی است که سفرنامه ای درباره ی خاطراتش از سفرهای دریایی به هندوستان و چین و اقیانوس هنداز خود بر جای گذاشته وبه دست مارسیده است. در حقيقت، راه دريايى هند و چين پنج سده پيش از ماركوپولو، توسط وی شناخته شده بود.[3]
نمی‌توان از جغرافیای اسلامی سخن به میان آورد، ولی در مورد ابوعبداللّه محمد بن محمد بن عبداللّه بن ادريس الحمّودي الحسني معروف به شريف ادريسى سخنی نگفت، وی زمينشناسى، علمى متكى بر اصول تجربى را پایه گذاری کرد و در يك نقشه جغرافيایی زمين را به صورت كروى ترسيم كرد. در مورد وی این‌گونه بیان شده است که روزی، راجر، حاكم سيسيل، ايتاليا و آفريقا مىخواست سرزمينهايى را كه بر آن حكومت مىكرد، شناسايى كند. از همينرو، از ادريسى دعوت كرد تا نقشهایى از قلمرو حكومتش را ترسيم كند. ادريسى نيز كه در قرطبه (اسپانيا) تحصيل كرده بود، بين آسيا و سواحل غربى انگلستان تا اعماق جنوب آفريقا مسافرتهايى بسيار كرد. او براى محاسبات، ترسيم، طرح و نيز تهيه يادداشتهاى فراوان از مشاهدات خود، پانزده سال در شهر پالرمو (ايتاليا) به سر برد. سرانجام در اوايل سال 1145 ميلادى اثر بزرگی را که تشکیل شده از هفتاد نقشه جغرافیایی بود آماده کرد و به راجز تحویل داد [4] يكى از مهمترين اقدامات وی استفاده از قط بنما است. با آنكه اين وسيله اختراع چينىها بود، ولى این ادریسی بود که آن را برای دریا نوردی استفاده کرد و در ميان مسلمانان رواج داد و اروپایی‌ها بعدها از مسلمانان آموختند.[5]
_____________________________________________________
پی‌نوشت
[1]. تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام، زهرا اسلامى فرد، دفتر نشر معارف، 1389ش، ص 183.
[2]. فرهنگ اسلام در اروپا (خورشيد الله بر فراز مغربزمين)، زيگريد هونكه، ترجمه مرتضى رهبانى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1376، ص 436 و 437.
[3]. درباره تاریخ سفرنامه نویسی در ایران و جهان اسلام در قرون هجری ن.ک: ـ محمدحسن زکی: جهان گرردان مسلمان در قرون وسطی، ترجمه، عبدا... ناصری طاهری، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، تهران 1366.
[4]. تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام، ص 183.
[5]. فرهنگ و تمدن اسلامى، على اكبر ولایتی، نرم افزار نور، معارف دانشگاه3، ص 124.