پاسخ به سوالاتی در مورد اخلاق سکولار

مخالف: اخلاق سکولار -اخلاق غیر مبتنی بر ایمان - بر اخلاق دینی برتری دارد؛ زیرا اخلاق مبتنی بر دین، در پی مصلحت و نفع شخصی است، چراکه انسان را به اخلاق دعوت می کند و در مقابل به او وعده بهشت می دهد و از عذاب جهنم می ترساند. در حالی که اخلاق غیر دینی، انسانی است و روح ایثار و فداکاری در آن وجود دارد.
من: این سخن درست نیست، البته در ابتدای راه درست است و دین با همین وعده انسان را به راه می آورد، ولی در ادامه از این مساله عبور کرده و می‌گوید: انسان باید به جایی برسد که خود را فراموش کرده و فقط قرب و نزدیک شدن به خدا را مد نظر قرار دهد. علامه طباطبایی(ره) در این باره می نویسد: «هنگامی که ایمان بنده ارتقا یافت و به طور دائم جذبه الهی در نفسش بیشتر شد، همین طور محبت خدا در قلبش بیشتر می شود تا جایی که از همه چیز بریده می شود و قلبش تنها برای خدا خضوع می کند. چنین بنده ای هیچ چیزی را دوست ندارد، مگر برای خدا، در پای‌بندی به اخلاق در پی نام نیک نیست و به دنیا و آخرت یا بهشت و جهنم فکر نمی کند. همه هم و غم او پروردگارش است». (تفسیر المیزان، ج1، ص374)

مخالف: اکنون در جوامع پیشرفته می بینیم اخلاق را از توحید و ایمان گسسته کرده اند و با این حال توانستند جامعه را به اهداف و آرزوهایش برسانند و برای مردم خود خوشبختی و رفاه و نظم و عدالت را فراهم کنند.
من: این نگاه ساده اندیشانه به اخلاق است، زیرا این جوامع پیشرفته تنها به فکر مصلحت خود هستند و اهمیتی به وضعیت جوامع ضعیف و عقب مانده نمی دهند. بلکه برای  استعمار و استثمار آن جوامع تلاش می‌کنند. تاریخ سیاه استعمار کشورهای ضعیف توسط جوامع پیشرفته غربی و دو جنگ جهانی اول و دوم بیان کننده این واقعیت است. از این رو نمی توانیم این جوامع را از نظر اخلاق الگو بدانیم. (همان، ج11، ص156)

مخالف: اخلاق دینی باعث عقب ماندگی و انحطاط می شود، زیرا انسان را به پاداش آخرت و روی‌گردانی از لذت های دنیایی و زهد و قناعت دعوت می کند.
من: نه این هم درست نیست؛ دستور داسلام این است که ما دل بسته و شیفته‌ی دنیا نباشیم، همه هم و غم خود را دنیا و لذت های آن قرار ندهیم، این مورد ذم اسلام است؛ اسلام از ما می‌خواهد به دنیا نگاهی ابزاری داشته و آن را برای آخرت و وسیله برای رسیدن به خدا بدانیم، لذا نباید دنیا را هدف قرار داد، بلکه باید آن را وسیله‌ای برای رسیدن به خدا قرار داد. این سخن هیچ منافاتی با رفاه و تلاش برای کسب روزی و توسعه در آن و آباد کردن دنیا ندارد، اتفاقا در روایات اسلامی تلاش برای کسب روزی حلال، مانند جهاد در راه خدا دانسته شده است(الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص 88) یعنی انسان باید اهل کوشش برای کسب روزی باشد و برای رفاه خانواده خود تلاش کند.

مخالف: حقیقت دین و هدف اصلی آن برپایی عدالت اجتماعی است و اعمال عبادی متفرع بر آن هستند، بنابراین کسی که عدالت اجتماعی را به پا کند، به اهداف دین می رسد، حتی اگر هیچ عقیده و ایمان و عبادتی نداشته باشد.
من: بررسی و مطالعه در قرآن و روایات و سیره پیامبر گرامی اسلام نادرستی این سخن را به روشنی نشان می دهد. گر چه عدالت اجتماعی به عنوان یکی از اهداف بعثت پیامبران بیان شده است، لکن این هدف، مقدمه برای یک هدف بالاتر است که توحید یا عبودیت خداوند  و لقاءالله است.(وحی و نبوت، ج 2 مجموعه آثار، ص 173) ما در جایی از تعالیم دین نداریم که حقیقت دین و هدف اصلی آن عدالت اجتماعی است.(همان، ص176) یعنی خود عدالت اجتماعی نیز وسیله ای برای رسیدن به خدا و عبودیت اوست.

مخالف: اخلاق دینی ثابت و مطلق است و انعطاف ندارد، از این رو هیچ تحولی نمی پذیرد و با مقتضیات زمان پیش نمی رود.
من: اصول و کلیات اخلاق همیشه ثابت و مطلق است. هر جامعه ای به حسن عدالت و عفت و شجاعت و حکمت و بسیاری از فضائل دیگر حکم می کند. اما اختلافاتی که بین جوامع دیده می شود، در واقع اختلاف در تطبیق احکام کلی و اصول بر مصداق است. بنابراین چنین نیست که اصول اخلاق نسبی باشند و با تحولات زمان، تغییر و تحول یابند.

____________________________________________
كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.
سید محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی.
مرتضی مطهری، وحی و نبوت، تهران، نشر صدرا.