علاوه بر شیعه، در روایات اهل سنت نیز آمده که حضرت در درون مسجد کوفه و در حال نماز ضربت خورد.
شبهه: یکی از فضائلی که شیعیان برای امام اول‌شان علی بن ابی طالب(ع) بیان می‌کنند، ضربت خوردن ایشان در مسجد و در درون محراب است. اما بر خلاف آن‌چه عالمان شیعه می‌گویند، ایشان اصلا در مسجد ضربت نخورده و این دروغی است که آن‌ها در طول تاریخ ساخته‌اند.
پاسخ شبهه:
منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی درباره مکان دقیق ضربت خوردن امیرالمومنین(علیه‌السلام) اختلاف نظر شدید دارند.
دو نقل عمده در این‌باره وجود دارد: 1. حضرت بیرون مسجد کوفه ضربه خورد؛ مشهور مورخان اهل سنت پیرو این نقل‌اند. روشن است که آبشخور شبهه مذکور از منابع اهل سنت و وهابیت است.
2. اینکه حضرت پس ورود به مسجد ضربه خورد. مشهور شیعه و نیز تعداد قابل اعتنایی از علمای اهل سنت نیز پیرو این نقل‌اند. پیروان این قول بر دو دسته شدند: دسته اول معتقدند حضرت پس از شروع نماز در حالت سجده یا رکوع مورد اصابت ضربت شمشیر قرار گرفت؛ دسته دوم معتقدند حضرت هنوز نمازش را شروع نکرده بود که مورد حمله ابن مجلم و اصابت شمشیرش قرار گرفت.
اما هدف شبهه آن است که فضیلت شهادت حضرت در مسجد را انکار کند. پس هدف این مقاله آن است که ضربت خوردن حضرت در مسجد را بر مبنای منابع موجود تاریخی و روایی اثبات کند. اکنون یکی از روایات شیعه که اشاره به ضربت خوردن حضرت در درون مسجد دارد را می‌آوریم و مورد بررسی سندی و دلالی قرار می‌دهیم تا صحت نقل شیعی روشن شود و اتهام فضیلت‌سازی و دروغ‌گویی عالمان شیعه در این باره از بین رود.
روایت اول:
«امیرالمومنین(علیه‌السّلام) فرمود: [آنگاه که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فضایل ماه رمضان را برشمرد] من برخاستم و گفتم: ای رسول خدا، بهترین کارها در این ماه چیست؟ فرمود: ای ابوالحسن، بهترین عمل در این ماه پرهیز از محرمات الهی است. سپس گریست، عرض کردم: ای رسول خدا چرا گریه می‌کنی؟ فرمود: برای آن کاری که در این ماه نسبت به تو صورت خواهد گرفت، گویا تو را می‌نگرم که برای خدایت نماز می‌گذاری و شقی‌ترین مردم که برانگیخته شده، ضربتی بر فرق تو وارد می‌آورد که محاسنت را بدان خضاب می‌کند».[1]
بررسی سندی روایت
این روایت از روایات صحیح است. همه راویان مذکور در سلسله سند، معتبرند: حدثنا مُحَمَّدُ بْنُ بَکْرِ بْنِ النَّقَّاشِ وَ اَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ اَحْمَدَ بْنِ اِبْرَاهِیمَ الْمُعَاذِیُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ اِسْحَاقَ الْمُکَتِّبُ قَالُوا حَدَّثَنَا اَبُو الْعَبَّاسِ اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ اَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ اَبِیهِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیهم‌السّلام) عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ(علیه‌السّلام)....
چهار روای اول یعنی محمد بن بکر نقاش و احمد بن حسن قطان و محمد بن احمد معاذی و محمد بن ابراهیم از مشایخ شیخ صدوقند که از آنان روایات بسیاری نقل کرده است که همگی ثقه‌اند.
ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید:
نجاشی در مورد وی گوید: او از بزرگان اصحاب حدیث بود وی گرچه زیدی و جارودی مذهب است، اما به جهت مراوده زیادش به عالمان شیعه اثنی عشری مورد وثوق آن‌ها بود.[2]
علی بن حسن بن علی بن فضال:
نجاشی در مورد او می‌نویسد: «وی فقیه اصحاب ما در کوفه بود و نزد آن‌ها مورد وثوق و دارای جایگاه بود».[3]
حسن بن علی بن فضال:
شیخ طوسی درباره او می‌نویسد: «او از امام رضا(علیه‌السّلام) روایت کرد و یکی از افراد نزدیک به آن حضرت بود، او فردی بزرگ، بلند مرتبه، با تقوا و مورد وثوق بود».[4]
طبقات بعدی روایان این روایت، همگی از ائمه معصومین هستند که در نهایت وثاقتند. بنابراین روایت فوق، در غایت اعتبار و صحت می‌باشد و اثبات می‌کند که محل ضربت خوردن آن حضرت در درون مسجد کوفه بوده است.
روایت دوم:
امام سجاد (علیه‌السّلام) فرمود: «آنگاه که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به سجده رفت، ابن ملجم ضربتی بر فرق آن حضرت وارد آورد».[5] یکی از روایان این روایت «اسماعیل بن علی بن علی دعبلی» -برادرزاده دعبل خزاعی- است که در مورد توثیق و تضعیف وی میان رجالیون شیعه اختلاف وجود دارد؛ برخی مانند شیخ طوسی، روایات او را پذیرفته و برخی نیز روایات او را تضعیف کرده‌اند.[6] بر فرض آنکه این راوی، ثقه نباشد باز این روایت می‌تواند موید یک حدیث صحیح باشد و از این‌رو تقویت شود، چون مدلول آن با مدلول حدیث صحیح، یکی است.
مویداتی از روایات اهل سنت
بیان موضوع ضربت خوردن امیرالمومنین(علیه‌السلام) در درون مسجد کوفه و در حالت نماز، مختص به روایات شیعی نیست، بلکه احمد بن حنبل(م241ق) رئیس مذهب حنبلی در «فضائل الصحابه» یک روایت[7] و ابن ابی‌الدنیا(م281ق) -از مقدم‌ترین مورخانی که درباره شهادت حضرت علی(علیه‌السلام) کتاب نوشته- شش روایت[8] آورده است که امیرالمومنین(علیه‌السلام) در درون مسجد به شهادت رسیده است. البته روایت احمد و برخی از روایات ابن ابی‌الدنیا علاوه بر مساله ضربت خوردن در مسجد، به موضوع ضربت خوردن حضرت در حال نماز نیز تصریح دارند. به جهت رعایت اختصار، تفصیل روایات احمد بن حنبل و ابن ابی‌الدنیا را در مقاله دیگری خواهیم آورد.
بنابراین، این ادعا که علمای شیعه با فضیلت‌سازی برای امام اول‌شان، به دروغ گفته‌اند که حضرت در مسجد و در حال نماز شهید شده است، کذبش به خوبی نمایان شد، زیرا علاوه بر اعتبار اسناد روایی شیعه، تاییداتی در روایات اهل سنت نیز وجود دارد که حضرت در درون مسجد کوفه ضربت خورد.
______________________________
پی‌نوشت
[1]. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَکْرِ بْنِ النَّقَّاشِ وَ اَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ اَحْمَدَ بْنِ اِبْرَاهِیمَ الْمُعَاذِیُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ اِسْحَاقَ الْمُکَتِّبُ قَالُوا حَدَّثَنَا اَبُو الْعَبَّاسِ اَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ اَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ اَبِیهِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیهم‌السّلام) عَنْ اَبِیهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ ( (علیه‌السّلام) ) قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا اَفْضَلُ الْاَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ (شهر رمضان) فَقَالَ یَا اَبَا الْحَسَنِ اَفْضَلُ الْاَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ بَکَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ اَبْکِی لِمَا یُسْتَحَلُّ مِنْکَ فِی هَذَا الشَّهْرِکَاَنِّی بِکَ وَ اَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّکَ وَ قَدِ انْبَعَثَ اَشْقَی الْاَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَضَرَبَکَ ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِکَ فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیَتَکَ». عیون اخبار الرضا(علیه‌السّلام)، شیخ صدوق محمد بن علی(م۳۸۱ق)، تحقیق: الشیخ حسین الاعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
[2]. «احمد بن محمد بن سعید الهمدانی رجل جلیل فی اصحاب الحدیث... و کان کوفیا زیدیا جارودیا... ذکره اصحابنا لاختلاطه بهم و مداخلته ایاهم و عظم محله و ثقته و امانته». فهرست اسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، احمد بن علی نجاشی(م۴۵۰ق)، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق، ص94
[3]. «علی بن الحسن بن علی بن فضال کان فقیه اصحابنا بالکوفة و وجههم و ثقتهم». همان، ص275.
[4]. «الحسن بن علی بن فضال... روی عن الرضا (علیه‌السّلام) و کان خصیصا به کان جلیل القدر عظیم المنزلة زاهدا ورعا ثقة». الفهرست، محمد بن حسن طوسی(م۴۶۰ق)، تحقیق: الشیخ جواد القیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، ص۹۸.
[5] «اَخْبَرَنَا اَبُو الْفَتْحِ هِلَالُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَفَّارُ، قَالَ: اَخْبَرَنَا اَبُو الْقَاسِمِ اِسْمَاعِیلُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی اَبِی اَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ عَلِیِّ بْنِ رَزِینِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُدَیْلِ بْنَ وَرْقَاءَ اَخُو دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیِّ (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ) بِبَغْدَادَ سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَتَیْنِ، قَالَ: حَدَّثَنَا سَیِّدِی اَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا بِطُوسَ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ تِسْعِینَ وَ مِائَةٍ قَالَ: حَدَّثَنِی اَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا اَبِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا اَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ، عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) قَالَ: ... وَ اَمَّا ابْنُ مُلْجَمٍ فَضَرَبَهُ فَوَقَعَتِ الضَّرْبَةُ وَ هُوَ سَاجِدٌ عَلَی رَاْسِهِ». شیخ طوسی، محمد بن حسن (متوفای۴۶۰ه)، الامالی، ص۳۶۵، تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، ناشر:دار الثقافة قم، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۴ه.
[6]. ر.ک: معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، السيد أبو القاسم الموسوی الخوئی، قم، مؤسسة الخوئی الإسلامية (دفتر آیه الله خویی)، 1386ش-1409ق، ج4، ص72، رقم1396، متن کتاب؛/ و أعيان الشيعة، السيد محسن الأمين، بیروت، دار التعارف، ج3، ص391، متن کتاب؛/ و الفهرست، الشيخ الطوسي، تحقيق: الشيخ جواد القيومی، چاپ اول، 1417ق، ص50، متن کتاب.
[7]. «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مَنْصُورٍ قثنا يَحْيَى بْنُ بُكَيْرٍ الْمِصْرِيُّ قَالَ: أَخْبَرَنِي اللَّيْثُ بْنُ سَعْدٍ، §أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ مُلْجَمٍ ضَرَبَ عَلِيًّا فِي صَلَاةِ الصُّبْحِ عَلَى دَهْسٍ بِسَيْفٍ كَانَ سَمَّهُ بِالسُّمِّ، وَمَاتَ مِنْ يَوْمِهِ وَدُفِنَ بِالْكُوفَةِ». فضائل الصحابة، أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيبانی، المحقق: د. وصی الله محمد عباس، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1403ق-1983م، ج2، ص35، ح940، متن کتاب.
[8]. مقتل أمير المؤمنين علی بن أبی طالب(عليه‌السلام)، أبوبكر عبدالله بن محمد بن عبيد بن سفيان بن قيس البغدادی الأموي القرشی المعروف بابن أبی الدنيا، المحقق: إبراهيم صالح، دمشق، دار البشائر، چاپ اول، 1422ق-2001م، ص28 و 29 و 30 و 31 و 34 و 35
شبهه: عالمان شیعه با فضیلت‌سازی برای امام اول‌شان، به دروغ گفته‌اند که علی(علیه‌السلام) در مسجد و در حال نماز ضربت خورده است.
پاسخ: برخی روایت صحیح در منابع شیعه وجود دارد که به صراحت، ضربت خوردن حضرت در درون مسجد کوفه و در حال نماز را بیان می‌کنند؛ علاوه بر این، احمد بن حنبل و ابن ابی‌الدنیا از عالمان متقدم و امامان حدیثِ اهل سنت، روایاتی آورده‌اند که بیان می‌کند حضرت در حال نماز در مسجد کوفه توسط ابن ملجم به شهادت رسید.