شهادت امیرالمومنین(ع) در غیر نماز!

شبهه: شیعه همواره برای امام اول‌شان فضیلت می‌تراشند که وی در نماز و در محراب مسجد کوفه به شهادت رسید، در حالی‌که طبق روایتی که در منابع شیعه از امام پنجم‌شان وجود دارد او در حال نماز ضربت نخورده است، بلکه فرموده: «علی بن ابی‌طالب(ع) از خانه خارج شد تا مردم خفته در مسجد کوفه را برای نماز صبح بیدار کند که ابن ملجم با شمیشر ضربتی بر فرق سر آن‌حضرت وارد آورد».[1]

پاسخ:
این حدیث باید از دو منظر دلالت محتوا و نیز سند مورد بررسی قرار گیرد.

بررسی سندی
این روایت از نظر سندی جزء احادیث ضعیف است، چون در میان سلسله راویان این روایت، راوی‌ای به نام  «وهب بن وهب ابی‌البختری» وجود دارد که از راویان اهل سنت است و نه تنها وثاقتش ثابت نشده، بلکه از نظر شیعه و اهل سنت وی فردی مردود و متروک و ضعیف است.
نجاشی: «وهب بن وهب بن عبدالله... ابو البختری... فردی بسیار دروغگو بود».[2]
شیخ طوسی در تهذیب الاحکام: «نزد علمای حدیث شناس، وهب بن وهب، فردی بسیار ضعیف است».[3] همو در الفهرست می‌نویسد: «وهب ابوبختری سنی مذهب و ضعیف است».[4]
شیخ حسن فرزند شهید ثانی: «احتجاج به روایت ابی البختری به هیچ عنوان مورد پذیرش نیست».[5] او در جای دیگر می‌نویسد: «خیری در ابی البختری ندیده‌ایم بلکه هر چه هست شر است و حال او مشهور است».[6]
علامه حلی: «وی قاضی اهل سنت و فردی بسیار دروغگو بود وی احادیثی از امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است که هیچ‌کدام‌شان مورد اعتماد نیست».[7]
ابن داود حلی: «ابوالبختری اهل سنت و قاضی دربار‌ هارون الرشید بود، وی فردی بسیار دروغگو بود ... فضل بن شاذان می‌گوید ابوالبختری از دروغگو‌ترین موجودات می‌باشد».[8]

ضعف ابوالبختری نزد اهل سنت
جالب اینجاست که این راوی با اینکه از اهل سنت است، اما از منظر اهل سنت نیز وی فردی مطرود و ضعیف است.
احمد بن حنبل او را بسیار دروغ‌گو می‌داند.[9]
یحیی بن معین: «او کذاب و خبیث است»[10] «او کودکی است که حدیث جعل می‌کرد» [کودکی، کنایه از پستی و کوچکی است]. «او پول ناچیزی می‌گرفت و در طول شب حدیث وضع می‌کرد، او دشمن خداست».[11]
مسلم نیشابوری: «ابو البختری وهب بن وهب، قاضی قریشی روایاتش ترک می‌شود [به آن عمل نمی‌شود]».[12]
نسائی: «وهب بن وهب ابو البختری روایاتش ترک می‌شود».[13]
ابن ابی شیبه استاد اسماعیل بخاری: «او دجال است و به نظر من روز قیامت به صورت دجال محشور می‌شود».[14]
ابن ندیم: «احادیث وی ضعیف می‌باشد».[15]

حال، با وجود راوی‌ای که نه شیعه ذره‌ای او را قبول دارد و نه اهل سنت، آیا می‌شود به روایت وی استناد کرد؟! هرگز.

بررسی دلالی
الف): عدم گزارش کیفیت ضربت خوردن
دلالت این حدیث کامل و صریح نیست. سیاق این حدیث، نهایتا آن است که حضرت به درون مسجد کوفه وارد شده و خفتگان در مسجد را بیدار کردند. اما اینکه در چه حالی و در کجای مسجد، حضرت مورد اصابت شمشیر ابن مجلم قرار گرفت، هرگز این حدیث بر آن اشاره و تصریح ندارد، چون این حدیث فقط گزارش‌گر ورود حضرت و بیدار کردن خفتگان است، اما زمانِ بین بیدار کردن تا ضربت خوردن را گزارش نمی‌کند که چه اتفاقی افتاده است. و هیچ قرینه‌ای نیز موجود نیست تا بفهماند که بین زمان بیدار کردن تا ضربت خوردن فاصله‌ای نبوده. بنابراین این حدیث نمی‌تواند ضربت خوردن حضرت را در حال نماز و در محراب مسجد را ردّ کند.

ب): مخالفت این حدیث با احادیث صحیح و مستفیض
مقابل این حدیث، چند حدیث دیگر وجود دارد که دلالت دارند که حضرت در حال نماز ضربت خورد؛ این احادیث به لحاظ تعداد حدیث، مستفیض هستند که برخی از این احادیث نیز صحیح هستند. ما در مقاله قبلی دو حدیث را از منابع شیعه نقل کردیم. و اکنون چند حدیث را از منابع اهل سنت نقل می‌کنیم:

روایت لیث بن سعید:
احمد بن حنبل(م241ق) و نیز ابن عساکر(م571ق) با اسناد خود از لیث بن سعید نقل می‌کنند: «علی(علیه‌السّلام) در حال نماز صبح، مورد ضربت شمشیر مسموم ابن ملجم قرار گرفت و بدان سبب درگذشت (به شهادت رسید)...».[16]

روایت میثم تمار
ابن ابی الدنیا(م281ق) با اسنادش از عمران بن میثم و وی از پدرش میثم تمار نقل می‌کند: «امیرالمومنین(علیه‌السلام) تکبیر نمازش را گفت و [بعد از حمد] یازده آیه از سوره انبیاء را خوانده بود که ابن ملجم از صف نماز با شمشیر ضربتی بر فرق سر حضرت فرود آورد...».[17]

روایت جعده بن هبیره
جعده بن هبیره فرزند ام هانی خواهر امیرالمومنین(علیه‌السلام) است. ابن ابی الدنیا با اسنادش از او نقل می‌کند: زمانی ابن ملجم علی(علیه‌السلام) را در حال نماز، ضربت شمشیر زد، او از محراب عقب آمد و پشت جعده را به سمت جلو فشار داد و او برای مردم نماز گزارد...».[18]

این سه روایت از منابع اهل سنت نیز به خوبی آشکار می‌کند که امیرالمومنین(علیه‌السلام) در درون مسجد کوفه و در هنگام نماز مورد اصابت شمشیر ابن ملجم قرار گرفته‌اند.
بنابراین، مدلول یک حدیثی که در غایت ضعف است، نمی‌تواند یارای مقاومت در برابر مدلول احادیث مستفیضی را داشته باشد که دلالت بر اصابت شمشیر به هنگام نماز دارند.

________________________________________
پی‌نوشت: 
[1]. السندی بن محمد البزاز، عَنْهُ (ابی البختری وهب بن وهب) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ: «اَنَّ عَلِیَّ بْنَ اَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) خَرَجَ یُوقِظُ النَّاسَ لِصَلَاةِ الصُّبْحِ فَضَرَبَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ‌ مُلْجَمٍ‌ بِالسَّیْفِ عَلَی اُمِّ رَاْسِهِ...». قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری قمی(م۳۰۴ق)، تحقیق:مؤسسة آل البیت(علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق،  ص۱۴۳، ح515، متن کتاب.
[2]. «وهب بن وهب بن عبدالله بن زمعة بن الاسود بن المطلب بن اسد بن عبد العزی ابو البختری.... وکان کذابا». رجال النجاشی، أبی العبّاس أحمد بن علی النجاشی(م450ق)، المحقق:السيّد موسى الشبيری الزنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ص430، متن کتاب.
[3]. «وهب بن وهب وهو ضعیف جدا عند اصحاب الحدیث». تهذيب الأحكام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى(م460ق)، محقق: حسن خرسان و علی آخوندی و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1364ش، ج9، ص77، ح325، متن کتاب.
[4]. «وهب بن وهب أبوالبخترى، عامى المذهب، ضعيف». الفهرست، الشيخ الطوسی، تحقيق: الشيخ جواد القيومی، چاپ اول، ١٤١٧ق، ص256، رقم 779، متن کتاب.
[5]. «وامّا الاحتجاج بروایة وهب فلیس بشیء». معالم الدين وملاذ المجتهدين، الشيخ حسن بن زين الدين العاملی، المحقق: السيد منذر الحكيم، مؤسسة الفقه للطباعة والنشر، ج2، ص65، متن کتاب.
[6]. «لم نر فیه خیر بل شرا، وحاله مشهور». التحرير الطاووسی المستخرج من كتاب حل الاشكال للسيد احمد بن موسى الطاووس، الشيخ حسن بن زين الدين صاحب المعالم، تحقيق: فاضل الجواهری، قم، مكتبة آية الله العظمى المرعشی النجفی، چاپ اول، 1411ق، ص587، متن کتاب.
[7]. «وهب بن وهب بن عبدالله بن زمعة بن الاسود بن المطلب بن عبد العزی، ابو البختری... وکان کذابا قاضیا عامیا، الا ان له احادیث عن جعفر بن محمد (علیه‌السّلام) کلها لا یوثق بها». خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، العلامة الحلی أبي منصور الحسن بن يوسف بن المطهر الاسدی،‌ محقق: شیخ جواد قیومی، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1417ق، ص414، متن کتاب.
[8] «کذاب عامی قضی لهارون (جش) کان کذابا... عن الفضل بن (شاذان) انه قال: کان ابو البختری من اکذب البریة». كتاب الرجال، تقی الدين الحسن بن علی بن داود الحلی، قم، منشورات الشريف الرضی، ص283، متن کتاب.
[9]. «قيل لأحمد بن حنبل: تعلم أحدا روى "لا سبق إلا في خف، أو حافر، أو جناح؟" فقال: ما روى هذا إلا ذاك الكذاب أبو البختريّ». تاريخ بغداد، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت بن أحمد بن مهدي الخطيب البغدادی(م463ق)، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1417ق، ج13، ص460، متن کتاب؛/ و «قَالَ إِبْرَاهِيمُ لَمْ أَسْمَعْ أَحْمَدَ بْنَ حَنْبَلٍ يُكَذِّبُ أَحَدًا إِلا أَبَا الْبَخْتَرِيِّ هَكَذَا. فَإِنِّي سَمِعْتُهُ يَقُولُ: أَبُو الْبَخْتَرِيِّ ذَاكَ الْكَذَّابُ». ج14، ص417، متن کتاب.
[10]. «سَمِعْتُ يَحْيَى بْنَ مَعِينٍ- وَذَكَرَ أبا البختريّ- فقال: كذاب خبيث». همان، ج13، ص458، متن کتاب.
[11]. «أبو البختريّ صبي يَضَعُ الْحَدِيثَ.... وأبو البختري كان يأخذ فلسا فيتذكر عامة الليل يضع الحديث.... أَبُو البَخْتَرِيّ- يعني القُرَشِيّ- كذاب- عدو الله خبيث». همان، ج13، ص459، متن کتاب.
[12]. «مسلم بن الحجاج یقول ابو البختری وهب بن وهب القاضی القرشی متروک الحدیث». همان، ج13، ص460، متن کتاب.
[13]. «حدثنا عبد الکریم بن احمد بن شعیب النسائی حدثنا ابی قال وهب بن وهب ابو البختری متروک الحدیث». همان، ج13، ص460، متن کتاب.
[14]. «عثمان بن ابی شیبة یقول وهب بن وهب یعنی القرشی ذاک دجال اری انه یبعث یوم القیامة دجالا». همان، ج13، ص460، متن کتاب.
[15]. «ابو البختری وهب بن وهب بن کثیر بن عبدالله... کان ضعیفا فی الحدیث». الفهرست، أبوالفرج محمد بن إسحاق بن محمد الوراق البغدادي المعتزلي المعروف بابن النديم(م438ق)، المحقق: إبراهيم رمضان، بیروت، دار المعرفة چاپ دوم، 1417ق-1997م، ص130، متن کتاب.
[16]. «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مَنْصُورٍ قثنا يَحْيَى بْنُ بُكَيْرٍ الْمِصْرِيُّ قَالَ: أَخْبَرَنِي اللَّيْثُ بْنُ سَعْدٍ، أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ مُلْجَمٍ ضَرَبَ عَلِيًّا فِي صَلَاةِ الصُّبْحِ عَلَى دَهْسٍ بِسَيْفٍ كَانَ سَمَّهُ بِالسُّمِّ، وَمَاتَ مِنْ يَوْمِهِ وَدُفِنَ بِالْكُوفَةِ». فضائل الصحابة، أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيبانی، المحقق: د. وصی الله محمد عباس، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1403ق-1983م، ج2، ص35، ح940، متن کتاب؛/ و تاريخ دمشق، أبو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله المعروف بابن عساكر، المحقق: عمرو بن غرامة العمروی، دار الفكر، 1415ق-1995م، ج42، ص557، متن کتاب
[17]. «حدثنا الحسين نا عبد الله قال حدثني أبي رحمه الله عن هشام بن محمد قال حدثني رجل من النخع عن صالح بن ميثم عن عمران بن ميثم عن أبيه أن عليا خرج فكبر في الصلاة ثم قرأ من سورة الأنبياء إحدى عشرة آية ثم ضربه ابن ملجم من الصف على قرنه...». مقتل أمير المؤمنين علی بن أبی طالب(عليه‌السلام)، أبوبكر عبدالله بن محمد بن عبيد بن سفيان بن قيس البغدادی الأموي القرشی المعروف بابن أبی الدنيا، المحقق: إبراهيم صالح، دمشق، دار البشائر، چاپ اول، 1422ق-2001م، ص30، متن کتاب.
[18]. «حدثا الحسين نا عبد الله قال حدثني أبي عن هشام بن محمد قال حدثني عمر بن عبد الرحمن بن نفيع بن جعدة بن هبيرة أنه لما ضرب ابن ملجم عليا عليه السلام وهو في الصلاة تأخر فدفع في ظهر جعدة بن هبيرة فصلى بالناس...». همان، ص31، متن کتاب.