در مورد مکان شهادت امیرالمومنین(علیهالسلام) آنچه شیعیان و قاطبه اهل سنت به آن اعتراف دارند، شهادت آن حضرت در محراب مسجد است.
منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی درباره مکان دقیق ضربت خوردن امیرالمومنین(علیهالسلام) اختلاف نظر دارند، در این زمینه دو نقل عمده وجود دارد:
دیدگاه اول: حضرت در زمان ورود به مسجد و قبل از ایستادن در محراب، به دست ابن ملجم به شهادت رسید، این افراد برای ادعا خویش دو سند بیان کردهاند:
1. نقل قرب الاسناد که میگوید: «علی بن ابیطالب(ع) از خانه خارج شد تا مردم خفته در مسجد کوفه را برای نماز صبح بیدار کند که ابن ملجم با شمیشر ضربتی بر فرق سر آنحضرت وارد آورد».[1]
بررسی: این روایت از نظر سندی ضعیف است، چون در میان سلسله راویان این روایت، راویای به نام «وهب بن وهب ابیالبختری» وجود دارد که از راویان اهل سنت است و نه تنها وثاقتش ثابت نشده، بلکه از نظر شیعه[2] و اهل سنت[3] وی فردی مردود و ضعیف است.
از سوی دیگر دلالت این حدیث کامل و صریح نیست. سیاق این حدیث، نهایتا آن است که حضرت به درون مسجد کوفه وارد شده و خفتگان در مسجد را بیدار کرد. اما اینکه در چه حالی و در کجای مسجد، حضرت مورد اصابت شمشیر ابن مجلم قرار گرفت، هرگز این حدیث بر آن تصریح ندارد، چون این حدیث فقط گزارشگر ورود حضرت و بیدار کردن خفتگان است، اما زمانِ بین بیدار کردن تا ضربت خوردن را گزارش نمیکند که چه اتفاقی افتاده است.
2. نقل طبری: سندی دیگری که برای این ادعا مطرح شده است، برگرفته از تاریخ طبری است که میگوید: «ابن ملجم و همدستانش [شبیب و وردان] شمشيرهایشان را در دست گرفته و در مقابل دری که علی(علیهالسلام) از آنجا وارد مسجد میشد نشستند. آنگاه که علی(علیهالسلام) وارد شد ... ابن ملجم با شمشير ضربتی به فرق او وارد آورد»[4]
بررسی: روایت طبری از سه جهت ضعیف است، اول: حدیث او مرسل و منقطع است، چون راوی طبقه اول او: اسماعیل بن راشد(ابی اسماعیل) سلمی است که ناصر الدین البانی وهابی در مورد حدیث او میگوید: او هرگز امیرالمومنین(علیهالسلام) را درک نکرده تا بخواهد از کیفیت شهادتش خبر دهد.[5] دوم: اسماعیل بن راشد در طبقه روات از اتباع التابعین شمرده میشود؛ با این حال، او راوی مجهول الحال است که هیچ جرح و تعدیلی در مورد وی وارد نشده است.[6] سوم: راوی طبقه دوم، عثمان بن عبدالرحمن حرانی طرائفی است. گرچه برخی مانند یحیی بن معین وی را توثیق کردهاند، اما رجالیون اهل سنت اعتراف دارند که وی احادیث ضعیف و مجهول بسیاری را نقل کرده و به همین خاطر برخی رجالیون اهل سنت وی را تضعیف کردهاند.[7]
دیدگاه دوم: دیدگاه مشهور علمای شیعه و اهل سنت این است که مولای متقیان امیرالمومنین(علیهالسلام) در محراب مسجد و در حال نماز به شهادت رسیده است. شیعیان برای اثبات ادعای خویش به روایات متعددی که در این زمینه نقل شده، استشهاد میکنند از جمله اینکه «امیرالمومنین(علیهالسّلام) فرمود: [آنگاه که رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) فضایل ماه رمضان را برشمرد] من برخاستم و گفتم: ای رسول خدا، بهترین کارها در این ماه چیست؟ فرمود: ای ابوالحسن، بهترین عمل در این ماه پرهیز از محرمات الهی است. سپس گریست، عرض کردم: ای رسول خدا چرا گریه میکنی؟ فرمود: برای آن کاری که در این ماه نسبت به تو صورت خواهد گرفت، گویا تو را مینگرم که برای خدایت نماز میگزاری و شقیترین مردم که برانگیخته شده، ضربتی بر فرق تو وارد میآورد که محاسنت را بدان خضاب میکند»[8] سند این حدیث در نهایت وثاقت و درستی است به گونهای که حتی یک نفر مجهول نیز در سند آن وجود ندارد، چه رسد به افراد ضعیف.
اما آنچه بیشتر این دیدگاه را تقویت میکند و قول اول را رد میکند، دیدگاه بزرگان اهل سنت در مورد این موضوع است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم:
1. ابن ابیالدنیا قرشی(م281ق) از متقدمترین تاریخنویسان روایی است که در باب شهادت امیرالمومنین(علیهالسلام) یک کتاب مستقل نگاشته و در آن حدود 119 روایت گردآوری کرده است. او 30 سال زودتر از طبری(م310ق) وفات یافته؛ بنابراین گزارشات او نسبت به گزارشات طبری مقدمتر و پذیرشش دارای اولویت است. او در کتابش چند روایت را آورده که حضرت در درون مسجد ضربت خورد، نه در راه مسجد.[9]
2. احمد بن حنبل [10] و نیز ابن عساکر[11] با اسناد خود از لیث بن سعید نقل میکنند: «علی(علیهالسّلام) در حال نماز صبح، مورد ضربت شمشیر مسموم ابن ملجم قرار گرفت و بدان سبب درگذشت (به شهادت رسید)...».
این گوشهای از دیدگاه علمای اهل سنت بود که اعتراف کردهاند آن حضرت در حال نماز و در درون مسجد کوفه ضربت خورده است و ما به خاطر طولانی نشدن بحث از نقل اقول دیگر اندیشمندان اهل سنت که در همین مسیر گام نهادهاند خودداری میکنیم و تنها به ذکر نام برخی از آنها میپردازیم، ابن طاهر مقدسی[12]، ابوالحسن ماوردی[13]، ابن عبری[14]، ابن اعثم کوفی[15]، سبط ابن جوزی[16]، ابن عبد البر اندلسی.[17]
در نتیجه: با توجه به مطالبی که بیان شد، جای هیچگونه تردیدی باقی نمیماند که مولای متقیان امیرالمومنین(علیهالسلام) در محراب مسجد کوفه به شهادت رسید و نقلهای دیگر تاب مقاومت در مقابل این دیدگاه را ندارند.
__________________________________________
پینوشت
[1]. قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری قمی، مؤسسة آل البیت(علیهمالسّلام) لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۳.
[2]. الفهرست، الشيخ الطوسی، تحقيق: الشيخ جواد القيومی، چاپ اول، ١٤١٧ق، ص256.
[3]. الفهرست، ابن النديم، بیروت، دار المعرفة چاپ دوم، 1417ق-1997م، ص130.
[4]. تاريخ الرسل والملوك(تاريخ الطبری)، الطبری، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق، ج5، ص145.
[5]. سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيئ في الأمة، محمد ناصر الدين الألبانی، ریاض، دار المعارف، چاپ اول، 1412ق-1992م، ج11، ص320.
[6]. إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، محمد ناصر الدين الألبانی، بیروت، المكتب الإسلامی، چاپ دوم، 1405ق-1985م، ج6، ص76.
[7]. سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيئ في الأمة،ج11، ص320.
[8]. عیون اخبار الرضا(علیهالسّلام)، شیخ صدوق، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
[9]. مقتل أمير المؤمنين علی بن أبی طالب(عليهالسلام)، ابن أبی الدنيا، دمشق، دار البشائر، چاپ اول، 1422ق-2001م، ص30.
[10]. فضائل الصحابة، احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1403ق-1983م، ج2، ص35.
[11]. تاريخ دمشق، ابن عساكر،دار الفكر، 1415ق-1995م، ج42، ص557.
[12]. البدء والتاريخ، المطهر بن طاهر المقدسی، بور سعيد، مكتبة الثقافة الدينية، ج5، ص232.
[13]. الحاوی الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعی وهو شرح مختصر المزنی، أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادی الشهير بالماوردی، بیروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1419ق-1999م، ج13، ص113.
[14]. تاريخ مختصر الدول، ابن العبری، بیروت، دار الشرق، چاپ سوم، 1992م، ص108.
[15]. الفتوح، أبي محمد أحمد بن أعثم کوفی(م314ق)، تحقيق: علي شيری، بیروت، دار الأضواء چاپ اول، 1411ق، ج4، ص278.
[16]. تذكرة الخواص، سبط بن الجوزی، تهران، مكتبة نينوی الحديثة، ص177.
[17]. الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ابن عاصم النمری القرطبی، بیروت، دار الجيل، چاپ اول، 1412ق-1992م، ج3، ص1125.
منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی درباره مکان دقیق ضربت خوردن امیرالمومنین(علیهالسلام) اختلاف نظر دارند، در این زمینه دو نقل عمده وجود دارد:
دیدگاه اول: حضرت در زمان ورود به مسجد و قبل از ایستادن در محراب، به دست ابن ملجم به شهادت رسید؛ دیدگاه دوم: دیدگاه مشهور علمای شیعه و اهل سنت این است که مولای متقیان امیرالمومنین(علیهالسلام) در محراب مسجد و در حال نماز به شهادت رسید. با بررسی این دو قول جای هیچگونه تردیدی باقی نمیماند که مولای متقیان امیرالمومنین(علیهالسلام) در محراب مسجد کوفه به شهادت رسید و نقلهای دیگر تاب مقاومت در مقابل این دیدگاه را ندارند.