فهم معاصران غدیر از خطبه غدیر

آیات و روایات بسیاری به مسئله جانشینی و امامت حضرت علی(علیه‌السلام) اشاره دارد. پیامبر اکرم(صلی الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در طول حیات خود بارها اميرالمومنين(علیه‌السلام) را به عنوان جانشین و وصی خود معرفی کرد، از جمله هنگامی که آن حضرت از جانب خدای متعال مأموریت یافت تا دعوت خود را علنی سازد و به حکم آیه «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ؛ خویشاوندان نزدیک خود را بیم ده»[شعراء /214]، بستگان خود را جمع نمود، آنگاه فرمود: «کدام یک از شما مرا در این کار، یارى مى‏‌کند تا برادر، وصىّ و جانشین من در میان شما باشد؟» همه خاموش شدند و جز علی(علیه‌السلام) کسی اعلام آمادگی نکرد».[1]
امّا مشهورترین حدیثی که به مسئله جانشینی و امامت امیرالمؤمنین‌(علیه‌السلام) دلالت دارد، حدیث غدیر خم است؛ در حجة الوداع فرشته وحی از جانب خدا بر رسول اکرم‌‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نازل شد و آن حضرت، مأموریت یافت که مسئله جانشینی و امامت حضرت علی(علیه‌السلام) را مطرح نماید: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ؛ اى پيامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ كن» [مائده /3] رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) دست علی(علیه‌السلام) را بالا برد و فرمود:
«مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ؛ هر کس من مولای او هستم از این پس این علی مولای اوست».[2]
علامه امینی در الغدیر، ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علمای اهل سنت را نام می‌برد. که به این حدیث اشاره کرده‌اند[3]
از آنجا که مخالفان مکتب شیعه نتوانسته‌اند تواتر این روایت را مخفی کنند سعی در توجیه آن کرده و گفته‌اند مراد از مولا در این حدیث، اولی به تصرف و سرپرستی نیست بلکه به معنای دوستی و یاری کردن است.
پاسخ‌های بسیاری از سوی علمای شیعه به این توجیه داده شده است تنها به چند مورد اشاره می‌گردد:
1- صدر و ذیل عبارت «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» جملاتی وجود دارد که همه نشان از مسئله امامت و جانشینی حضرت دارد. از جمله: اشاره به حدیث ثقلین، جمله «ألَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أنْ لَا إلَهَ إلّا اللّهُ وَ أنّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ» و همچنين جمله «اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ». 
2- از اینکه در آیه فوق، خدای متعال خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ؛ و اگر ابلاغ نكنى پيامش را نرسانده‌اى»[مائده /23]، به دست می‌آید که آنچه رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مأمور به ابلاغ آن است، مسئله بسیار مهمی است. که همان امامت و خلافت است.
3- از اینکه در ادامه آیه قرآن «وَاللَّـهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ؛ و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد»[مائده /3] آمده است به دست می‌آید که مسئله‌ای که قرار است پیامبر ابلاغ کند احتمال دارد به مزاج برخی خوش نیاید. و لذا قطعاً این مسئله دوستی اهل بیت نیست. زیرا مودت و محبت اهل بیت پیامبر پیشتر در آیه مودت نازل شده بود.[شوری /23]  و مخالفت‌ها از جمله اعتراض نعمان بن حارث فهری از همین باب بود؛ یعنی او از سخن پیامبر را به معنای سرپرستی و اولی بالتصرف فهمیده بود که اعتراض می‌کرد.[4] بنابراین حاضران مسئله امامت و جانشینی را فهمیدند. نه چیز دیگری.
4- پس از اینکه رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مأموریت الهی را ابلاغ کرد و حضرت علی(علیه‌السلام) را به عنوان جانشین خود معرفی نمود، آیه اکمال دین نازل شد. اتمام نعمت و اکمال دین با امامت و خلافت معنا پیدا می‌کند نه با دوستی صرف.
5- تبریک خلیفه دوم و دیگر مردم، خود نشانگر مسئله جانشینی و رهبری امّت است. عمر با این جمله تبریک گفت: «بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یا ابنَ أبی طالب، أصبَحتَ مَولای و مَولی کُلِّ مُسلمٍ؛ ای اباالحسن، گوارا باد بر تو، مولای من و هر مرد و زن مؤمن شدی».[5] به گفته علامه امینی این نوع تبریک گفتن نشان می‌دهد که صحابه و مسلمانان صدر اسلام از کلمه مولی، معنای خلافت و اولویت در تصرف را فهمیده بودند.[6]
6- این تنها جایی نیست که حضرت علی(عليه‌السلام) به عنوان جانشین پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) معرفی می‌شود، بلکه بارها رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) مسئله جانشینی حضرت علی(علیه‌السلام) را گوش‌زد کرد و حتی در آخرین لحظات عمر مبارکش دستور داد قلم و کاغذی بیاورند تا وصیت کند که اینجا خلیفه دوم نه تنها نگذاشت بلکه گفت: «إنّ النَّبِىّ(صلى‌الله‌عليه‌وآله) غَلَبَهُ الْوَجْعُ وَ عِنْدَنَا کِتَابُ اللهِ حَسْبُنَا؛ بيمارى بر پيامبر چيره شده و کتاب الهى که ما را کافى است، نزد ماست».[7]
7-خود حضرت علی بارها از جمله در جنگ جمل و صفین برای اثبات حقانیت خود به این حدیث، احتجاج کرد[8]؛ فاطمه زهرا نیز در برابر مخالفان خلافت امام علی(عليه‌السلام) به این حدیث، احتجاج کرد.
بنابراين و به حكم مواردي كه ذكر شد، برداشتي كه همه صحابه از جمله خليفه دوم از خطبه رسول خدا داشتند، ولايت به معني سرپرستي و امامت بود و اين همان نكته‌اي است كه امروزه برخي مغرضان دست روي آن گذاشته و ادّعاي خلاف آن را مي كنند.
--------------------------------------
پی‌نوشت‌ها:
[1] سیوطی، الدر المنثور، ج5، ص97
[2] ابن اثیر، أسدالغابة،ج‏۵، ص۲۵۳؛ کلینی، ج۲ ص۲۷.
[3] علامه امینی، الغدیر، ج ۱، ص۱۴-۱۵
[4] ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۵
[5] ابن حنبل، مسند احمد، ج4، ص281
[5] امینی، الغدیر، ج1، ص667
[6] صحیح بخاری، کتاب العلم، باب 39، ح4.
[7] حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۳، ص۴۱۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۳۳، ص۴۱
[8] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، ص۳۰۴