شرایط و احکام انجام امر به معروف و نهی از منکر

فقهاي بزرگوار براي امر به معروف و نهي منکر مراتب و شرايطي قائل شده اند که در واقع نکات و ريشه‌هاي روان‌شناختي دارد و نکات روان‌شناختي بين فردي و اجتماعي دقيقي دارد. برخي متدينان در سطح خانواده و مدرسه و اداره و اجتماع بدون رعايت اين نکات ظريف، امر به معروف و نهي از منکر مي کنند که سبب جسورتر شدن فرد، اصرار بر منکر، لجاجت و يا شکسته شدن شخصيت فرد در جمع مي‌شود. آيا آمر به معروف و نهي از منکر که به شرايط توجه نمي‌کند و سبب آسيب‌هاي بالا مي‌شود گناهکار نيست و خود مرتکب منکر نيست؟ لطف کنيد« مراتب و شرايط» را اين جا بيان فرماييد تا افراد با آگاهي بيشتري به آن بپردازند؟(مرجع: آيت الله خامنه اي).
پاسخ:
رعايت شرايط و مراتب امر به معروف و نهي از منکر لازم است و عدم رعايت آنها حتي بدون آسيب رساني به کسي ، يک منکر است اگر هم از اين ناحيه آسيبي به کسي برسد و آبرويي برود و يا .... مسلما گناه آن تشديد مي شود.
شرايط وجوب امر به معروف و نهي از منکر:
اول:آن که کسى که مى ‏خواهد امر و نهى کند، بداند که آنچه شخص مکلف بجا نمى ‏آورد، واجب است بجا آورد و آنچه بجا مى‌‏آورد بايد ترک کند. و بر کسى که معروف و منکر را نمى‌‏داند واجب نيست.
دوم:آن که احتمال بدهد امر و نهى او تأثير مى‌کند، پس اگر بداند (يقين داشته باشد که) اثر نمى‌‏کند واجب نيست.
سوم: آن که بداند شخص معصيت کار بنا دارد که معصيت خود را تکرار کند، پس‏ اگر بداند يا گمان کند يا احتمال صحيح بدهد که تکرار نمى‏‌کند واجب نيست.
چهارم:آن که در امر و نهى مفسده‏‌اى نباشد، پس اگر بداند يا گمان کند که اگر امر يا نهى کند ضرر جانى يا آبرويى يا مالى قابل توجه به او مى ‌رسد واجب نيست، بلکه اگر احتمال صحيح بدهد که از آن ترس ضررهاى مذکور را پيدا کند واجب نيست بلکه اگر بترسد که ضررى متوجّه متعلقان او (مثل خانواده اش) مى ‏شود واجب نيست، بلکه با احتمال وقوع ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى موجب حَرَج بر بعضى مؤمنين، واجب نمى‏‌شود بلکه در بسيارى از موارد حرام است.
مراتب امر به معروف و نهي از منکر:
مرتبه اول:
آن که با شخص گناهکار طورى رفتار شود که بفهمد براى ارتکاب او به معصيت، به اين صورت با او عمل شده است، مثل اين که از او رو برگرداند، يا با چهره عبوس با او ملاقات کند، يا ترک مراوده با او کند و از او اعراض کند به نحوى که معلوم شود اين امور براى آن است که او گناه را ترک نمايد.
توجه: اگر دراين مرتبه درجاتى باشد لازم است با احتمال تأثير درجه خفيف ‏تر، به همان اکتفا کند، مثلًا اگر احتمال مى ‏دهد که با ترک تکلم با او مقصود حاصل مى ‏شود، به همان اکتفا کند و به درجه بالاتر، عمل نکند، به ويژه اگر طرف، شخصى است که اين نحو عمل موجب هتک حرمت او مى ‏شود.
مرتبه دوم:
امر و نهى به زبان است، پس با احتمال تأثير و حصول ساير شرايط گذشته، واجب است اهل معصيت را نهى کنند، و تارک واجب را به انجام دادن واجب امر نمايند.
اگر احتمال بدهد که بدون امر و نهي کردن و با موعظه و نصيحت، گناهکار، معصيت را ترک مى ‏کند ، اکتفا به آن لازم است و نبايد از آن تجاوز کند.
اما اگر مى‌داند که نصيحت تأثير ندارد، واجب است با احتمال تأثير، امر و نهى الزامى کند و اگر تأثير نمى‌‏کند مگر با تشديد در گفتار و تهديد بر مخالفت، لازم است ولي بايد از دروغ و گناه ديگر دوري شود.
اگر گناهکار ترک معصيت نمی‏‌کند مگر به انجام هر دو مرتبه اول و دوم، واجب است انجام هر دو به اين که هم از او دوري کند، و ترک معاشرت نمايد و با چهره عبوس با او ملاقات کند، و هم او را با زبان امر به معروف و نهي از منکر نمايد.
مرتبه سوم:
توسل به زور است، پس اگر بداند يا اطمينان داشته باشد که ترک منکر نمى‌کند يا واجب را بجا نمى‌‏آورد مگر با اعمال زور و جبر، واجب است ولي بايد از مقدار لازم تجاوز نکند.
توجه: اگر توقف داشته باشد جلوگيرى از معصيت، بر کتک زدن و سخت گرفتن بر شخص گناهکار، و در مضيقه قراردادن او، جايز است، ولي لازم است مراعات شود که زياده‏ روى نشود، و بهتر آن است که در اين امر و نظير آن اجازه از مجتهد جامع الشرايط گرفته شود.
اما اگر متوقف بر وارد ساختن جراحت و قتل باشد، بدون اجازه مجتهد جامع الشرايط با حصول شرايط آن، جايز نيست [1]
پي نوشت ها:
1. امام خميني،توضيح المسائل،م 2804به بعد.