روشهاي امر به معروف و نهي از منكر

امام علي ـ عليه السلام ـ فرمودند: تمامي اعمال ارزشمند، حتي جهاد در راه خدا، در مقايسه با امر به معروف و نهي از منكر، چيزي افزون بر قطره در برابر درياي عميق و موّاج نيست(1) و در جاي ديگر فرمودند: استحكام شريعت خدا در امر به معروف و نهي از منكر است(2). در اسلام نه تنها ما نسبت به اعمال خود مسئول مي باشيم و وظيفه داريم كه اعمال و رفتار خود را اصلاح كنيم، بلكه نسبت به ديگران نيز مسئول هستيم. و وظيفه داريم كه در مورد اصلاح رفتار ديگران نيز تلاش كنيم.

به عبارت ساده تر، اگر چاهي سر راه قرار گرفت، نه تنها بايد مواظب باشيم كه در آن چاه نيفتيم بلكه ديگران را نيز از آن چاه برحذر داريم. در مورد كارهاي خير نيز چنين است. ما كارهاي شايسته را انجام مي دهيم و دوست داريم كه همه مردم به كارهاي خوب و خوبي ها تمايل پيدا كنند، پس آنها را نيز به خوبي ها دعوت مي كنيم. اين كار را كه ما ديگران را از بدي ها دور كنيم و به خوبي ها فرا بخوانيم، امر به معروف و نهي از منكر مي گويند.
امر به معروف و نهي از منكر از نظر اسلام واجب است. امر به معروف و نهي از منكر راه پيامبران و شيوه نيكوكاران است.(3) قرآن در اين زمينه مي فرمايد: «مردان مؤمن و زنان مؤمن سرپرستان يكديگرند، امر به معروف و نهي از منكر مي كنند».(4)
امر به معروف و نهي از منكر شرايطي دارد كه به آنها اشاره مي كنيم:
1- شناخت معروف و منكر. اين شرط با مطالعه و دقت كافي بدست مي آيد و خيلي مهم است.
2- احتمال تأثير: اگر احتمال قوي مي دهيد كه امر و نهي شما تأثيري ندارد و يا توانايي دخالت را نداريد بر شما واجب نيست تا امر و نهي كنيد يكي از جاهايي كه امام صادق فرمودند فرد مومن ذليل مي شود آن است كه در جايي كه طاقت و توانايي ندارد دخالت كند(5) .
3- شرط سوم. اگر فرد گناهكار دست از عمل خلاف برداشته است و تصميم بر ترك آن دارد، نهي او لازم نيست.
4- نبود ضرر و مفسده. اگر گمان داشته باشيد كه اگر امر و نهي شما ممكن است براي شما ضرر جاني و مالي يا آبرويي داشته باشد امر و نهي واجب نيست البته بايد به خوبي تشخيص داد كه آيا امر و نهي ما و در نتيجه به ضرر افتادن ما ارزش عقلائي دارد و يا اگر امر و نهي نكنيم؟ مثلاً: اگر شخصي مظلوم واقع شود و يا اگر بخواهند به او ضرر جاني بزنند ما اگر نهي كنيم فقط چند حرف زشت بشنويم و يا ضرر مالي ببينيم، در اينجا نمي توانيم بگوئيم نهي از منكر ما واجب نيست.
روشهاي امر به معروف و نهي از منكر:(6)امر به معروف و نهي از منكر چون نوعي انتقاد و ارائه طريق است شايد هر كسي از آن راضي و خشنود نباشد و به همين علت اينگونه ارائه روش و امر و نهي بايد بسيار عالمانه، با احتياط و مطابق با حال و موقعيت سني و اجتماعي طرف مقابل صورت بگيرد. ما چند روش را بازگو مي كنيم:
1. ارشاد و تبليغ: شخصي را كه مي خواهيد امر و نهي بكنيد، قبل از آنكه حالت آمرانه به خود بگيرد و او را نصيحت بكنيد، (نصيحت به معناي خيرخواهي است) سعي نكنيد با تهديد و فشار او را از كارش منصرف و يا به كاري وادار كنيد همانطور كه شما معتقد به بد بودن كار او هستيد، او هم معتقد است كاري را كه مي كند صحيح است.
2. اگر مي توانيد زمينه منكر را از بين ببريد و در مقابل راههاي معروف و عمل به آن را بر ايشان فراهم سازيد. البته اينكار بستگي به توان افراد دارد. بيشتر منكراتي كه در جامعه صورت مي گيرد به علت آن است كه ابزار و وسايل و زمينه هاي منكر در جامعه مهيا است.
3. شخصيت دادن به طرف مقابل. توهين و شخصيت ستيزي نتيجه معكوس مي دهد. و بر خود شخص و شخصيت طرف مقابل لطمه مي زند و خود اهانت كردن منكري است كه سزاوار مجازات مي باشد. گاهي انسان به علّت اينكه شخصيت او خدشه دار مي شود، قادر به كنترل اراده اش نيست و حدّ و مرزي نمي شناسد و نتيجه امر و نهي در اين زمان عقيم مي ماند.
4. اعتماد طرف مقابل را جلب كنيد. معمولاً افراد قبل از اينكه از ما محبت ببينند از ما دوري مي كنند، در اين زمان امر و نهي ما كار را مشكل تر خواهد كرد. اول با شخص گرم بگيريد و به او علاقه و محبت نشان دهيد، به فرمايش امير مومنان علي ـ عليه السلام ـ دلهاي مردم گريزان است، به كسي روي آوردند كه خوشرويي كند.(7)
5. با زبان او حرف زدن. از آوردن كلمات نامحسوس و خشك خودداري كنيد، سعي كنيد به سادگي با او حرف بزنيد، به اندازه فهم و درك او با او سخن بگوئيد.
6. وضعيت روحي و رواني او را در نظر بگيريد. بعضي از مردم ممكن است در زماني كه مي خواهيم آنها را نصيحت بكنيم، به علت مشكلي اصلاً حاضر به گوش دادن به حرفهايمان نيستند. مثلاً: ممكن است عصباني باشند و يا اينكه مشكل روحي داشته باشند و يا در اندوهي به سر مي برند و اينگونه حالات باعث شده به منكرات آلوده شوند. در اين مواقع شما بايد صبر كنيد تا وقت مناسب فرا برسد.
7. رعايت ادب و نزاكت. تند خوئي و عصباني شدن در كار،و امر و نهي نتيجه معكوس خواهد داشت، اگر شما در منزل را چه به محكمي و چه به آرامي ببنديد بسته خواهد شد و صدايش در نخواهد آمد، اما اگر به يك نفر با عصبانيت بگويي بنشين خواهد گفت: براي چه بنشينم، حال اگر اين حرف را با ادب و احترام بگوئيد طرف مقابل شما بدون هيچ اعتراضي تحت تأثير احترام شما قرار خواهد گرفت.
8. عقائد ديگران را محترم بشماريد: عقائد ديگران هر چند از ديدگاه ما غير صحيح و پست باشد، براي خود شخص محترم است. در ديدگاه اسلام دشنام دادن و ناسزا گفتن بسيار قبيح شمرده شده است حتي اگر دشمن باشند. چه برسد به دوست و آشنا و هم وطني كه ندانسته و نخواسته و يا در بي خبري و يا هواي نفس كار خلافي را مرتكب مي شود.
9. از راه مقايسه كردن نصيحت كنيد: جواب را از خود طرف بگيريد بگوئيد آيا اين كار خوب، عيبي دارد؟، آيا اين كار خوب است يا آن، به نظر شما چيست؟.
10. و بالاخره اينكه از نكات مورد اتفاق شروع كنيد: وقتي با شخص مقابل صحبت مي كنيد اول از مطالبي شروع كنيد كه هر دوي شما آنرا قبول داريد از چند مورد اختلافي بگذريد و به آنهايي بپردازيد كه هر دوي شما بر آن معتقد هستيد.
اما مراحل امر به معروف و نهي از منكر: اول: انكار قلبي و تنفر قلبي، كسي كه امر و نهي مي كند قبل از اينكه وارد مراحل بعدي شود بايد ناراحتي قلبي خود را از آن كار و منكر و خلاف به طرف مقابل بفهماند كه منظورش از اين عمل، آن است كه او منكر را ترك كند.
دوم: امر و نهي زباني و گفتاري: در صورتي كه امر به معروف و نهي از منكر به شكل مرحله اول نتيجه بخش نبود، واجب است با استفاده از زبان و با ملايمت و در مرحله بعدي با تندي و تغيير لحن گفتار اين كار را به انجام برساند.
مرحله سوم: اقدام عملي: در بعضي مواقع كه مراحل قبلي جواب ندهد اين مرحله عملي مي شود. اما اين مرحله نيز نسبت به نوع كار معروف و منكر متفاوت خواهد بود، البته در كارهايي كه اجتماع را آلوده مي كنند و بازتاب آن بسيار وسيع است اين كار بايد از سوي يك تشكل و يا گروه خاصي مثل حكومت صورت بگيرد و شايد يك فرد نتواند كاري انجام دهد. هدف اساسي در امر به معروف و نهي از منكر تحقق معروف و از بين بردن منكر است. پس انتخاب شيوه خيلي مهم است. در مراحل چهارگانه امر به معروف و نهي از منكر بايد شخصيت افراد محترم بماند. نرم خويي و محبت را فراموش نكنيم و اين را بدانيم كه بدي ها و خوبي ها به تدريج قابل اصلاح و جايگزين مي شود و نبايد انتظار داشت بديها به يكباره از جامعه زدوده شود.
اين خطاب به همه انسانهايي است كه مي خواهند جامعه اي منظم و پاك داشته باشند.

پاورقی:

1. نهج البلاغه، حكمت 366.
2. آمدي، غررالحكم و دررالكلم، جلد 4، صفحه 518.
3. محمدي ري شهري، محمد، منتخب ميزان الحکمه، قم، نشر دارالحديث، 1383ش، ج2، ص679.
4. توبه : 71.
5. وسائل الشيعه، جلد 11، صفحه 425.
6. دادسراي انقلاب اسلامي، شيوه هاي صحيح امر به معروف و نهي از منكر، ناشر: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1369، ص233 تا 205، با كمي تصرف.
7. نهج البلاغه، مترجم دشتي، محمد، چاپ موسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمؤمنين، چاپ هشتم، 8:2:82، كلمات قصار، حكمت 50، صفحه 452.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات