اگر شخصی بخشی از هستی را که منظم است ببنید، برای آگاهی از وجود ناظمی هوشمند کفایت میکند.
شبهه: در برهان نظم، نظم جهان زمانی مشخص میشود که از صدر تا ذیل جهان را دیده و به نتیجه دار بودن آن آگاهی پیدا کنیم، تا بتواند قضاوت کند که جهان دارای نظم است، یعنی غایت جهان را ببیند و تصدیق کند که غایت درست و صحیحی دارد، سپس تصدیق کند که آفرینندهای عالم و ذیشعور دارد؛ اما هیچ انسانی این مقدار عمر نمیکند که بتواند این موضوع را تصدیق کند، پس اینکه جهان ماده منظم باشد، مورد اشکال است.
پاسخ:
در واقع این اشکال به برهان نظم بر اساس غایت است، یعنی هر گاه کسی بگوید: عالم ماده به سوی به هدفی درست و صحیح در حرکت است، پس آن هدف از روی علم و آگاهی بوده، پس خالقی ذیشعور و عالم دارد. در اینصورت میتوان اشکال کرد که ما باید صبر کنیم دنیا به پایان برسد، تا بتوانیم این نکته را برداشت کنیم که به سوی هدفی مشخص و معین و درست حرکت میکند، که چنین چیزی برای ما امکان ندارد.
اما این تقریر تنها تقریر برهان نظم نیست که با این اشکال کل برهان از بین برود، بلکه تقریر دیگر برهان نظم این است که بگوییم: عالم منظم است، هر نظمی ناظمی دارد، پس عالم ماده نیز ناظمی عالم و صاحب عقل و شعور دارد. در این تقریر ما با غایت کل هستی کاری نداریم، ما با وجود نظم در عالم ماده و پیرامون خود کار داریم، یعنی در همین چند سالی که زندگی میکنیم آیا جهان اطراف خود را هرج و مرج میبینیم یا منظم و دارای حساب و کتاب؟
آیا چرخش زمین به دور خودش و در مداری منظم که به گفته اختز شناسان چند میلیون سال است که حتی یک متر تغییر نکرده و یا چرخشش به دور خورشید که سالیان سال است بدون کوچکترین تغییری ادامه دارد، یا قرار گرفتن دیگر سیارات در مدار خود، یا وجود کهکشان راه شیری و دیگر کهکشانهای منظومه شمسی گویای وجود نظم در عالم نیست؟ حال نتیجه آن هر چه میخواهد باشد، آیا الان بین آنها نظمی وجود ندارد؟ آیا در بین زندگی گیاهان، حیوانات، بدن انسان و... نظمی نیست؟ اگر نیست که بالوجدان میدانیم درست نیست، اگر نظم وجود دارد، بدون شک ناظم نیاز دارد.
برای درک این مطلب از یک مثال بشری استفاده میکنیم، فرض کنید فردی وارد یک خانه شده و تنها آشپزخانه آن را دیده است که ظروفی در آن به طور منظم چیده شده است، این فرد گرچه بقیه خانه را ندیده است و اصلاً نمیداند که این خانه، اداره است، یا آپارتمان شخصی یا ....، ولی اعتراف میکند که انسان هوشمندی در آنجا وجود داشته است که این وسایل را در این محدوده آشپزخانه کنار یکدیگر قرار داده است، در مورد نظام هستی هم همین مقدار که ما نظمهای متعددی را میبینیم، شاهدی است که موجودی هوشمند وجود دارد که آن را ایجاد کرده است و نیازی نیست که بخواهیم کل زمان را ببنیم و سپس بگوییم ناظمی هوشمند وجود دارد.
پس با توجه به مطالبی که بیان شد، اگر شخصی بخشی از هستی را که منظم است در محدودهای از زمان ببنید، برای آگاهی از وجود ناظمی هوشمند کفایت میکند.
شبهه: برای درک نظمی که در برهان نظم به آن اشاره شده، باید انسان از صدر تا ذیل هستی را ببیند، تا بتواند در این زمینه قضاوت کند.
پاسخ: اگر شخصی بخشی از هستی را که منظم است در محدودهای از زمان ببنید، برای آگاهی از وجود ناظمی هوشمند کفایت میکند.