روایت «انا مدینه العلم» در کتابهای حدیثی متقدمین شیعه به صورت گسترده بیان شده است.
روایات زیادی از سوی رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) در فضیلت مولای متقیان امام علی(علیهالسلام) بیان شده است که یکی از آنها حدیث «أنا مدینة العلم و علی بابها؛ من شهر علم هستم و علی درب آن است.» گر چه از دیدگاه شیعه، این حدیث به خاطر سندهای متعددی که دارد، جزء اخبار مستفیض شمرده میشود اگر نگوییم که متواتر است[1]، ولی در دوران معاصر برخی مدعی ضعیف بودن این روایت شدهاند، از اینرو ما بر آن شدیم که سندهای مختلف این حدیث را در کتابهای روایی معتبر از نظر بگذرانیم تا نادرست بودن این ادعا آشکار شود.
قبل از ذکر ناقلان این حدیث، لازم است به این نکته اشاره کنیم، که در این نوشتار در تلاش نیستیم که تک تک راویان حدیث را مورد بررسی قرار دهیم، زیرا از دیدگاه حدیثشناسان، اگر روایتی تنها با سه سند مختلف نقل شود، مورد اعتماد است، و جزء اخبار مستفیض شمرده میشود، گر چه برخی از افراد سندها مجهول و ناشناختهای باشد.[2]
اسناد روایت:
1. این روایت در کتاب صحیفه امام رضا(علیهالسلام) نقل شده است، این کتاب در قرن دوم به نگارش در آمده و نگارنده آن «احمد بن عامر طائى» است که محضر امام رضا(علیهالسلام) را درک کرده است و این حدیث را از ایشان نقل میکند.[3] امام رضا(علیهالسلام) با واسطه اجداد مطهرشان از زبان رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) بیان میکند.
2. ابن حيون(363ق) در کتاب «شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(عليهمالسلام)» با اسناد خویش این روایت را از «ابن عباس» نقل میکند.[4]
3. شیخ صدوق(381ق) این روایت را در چند کتاب خویش با اسناد مختلفی نقل میکند، مانند «الأمالی» با دو سند، اولی از امیرالمومنین(علیهالسلام) توسط «الأصبغ بن نباته»[5]؛ دومی توسط «الحسن بن راشد» از امام صادق(علیهالسلام).[6] «عیون الاخبار الرضا(علیهالسلام)» نیز با دو سند، یکی از «ريان بن صلت»[7] و دیگری «داود بن سليمان» هر دو از امام رضا(علیهالسلام)؛ در «خصال» نیز این روایت را از مكحول از امیرالمومنین(علیهالسلام) نقل میکند.[8]
4. روایت دیگر در کتاب «كفاية الأثر» مرحوم «خزاز رازی»(قرن چهارم) است که نویسنده از «ام سلمه» همسر پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) نقل میکند که رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) در مورد امام علی(علیهالسلام) این سخن را فرمودند.[9]
5. شیخ مفید(413 ق) نیز این روایت را از دو نفر نقل میکند یکی الأصبغ بن نباتة [10] و دیگری حمزه بن ابی سعيد خدری.[11]
6. شیخ طوسی(460 ق) نیز این روایت را از دو نفر نقل میکند یک عمرو بن ميمون الأودى[12] و دیگری ابو عبداللَّه اللاحقی الصفّار.[13]
این جدا از کتابهای روایی متعددی دیگری است که در همان سدههای ابتدایی این روایت را بدون سند ذکر کردهاند مانند: الغارات[14] تفسیر فرات کوفی[15] تفسیر قمی[16] و...
پس بر این اساس، هیچ گونه شک و شبههای در مورد سند روایت «أنا مدینة العلم و علی بابها» وجود ندارد، بلکه میتوان ادعا کرد که این خبر متواتر است و میتوان یقین کرد که از رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) صادر شده، زیرا که در حدود بیست سند مختلف در مجامع روایی شیعه و اهل سنت در مورد این روایت بیان شده است.
_____________________________
پینوشت
[1]. برای آشنا با انواع خبر به این قسمت مراجعه کنید.
[2].الفوائد الرجالية، حسينى صدر، على، دليل ما، 1430 ق، ص 25
[3]. صحيفة الإمام الرضا عليه السلام، مصحح: نجف، محمد مهدى، كنگره جهانى امام رضا عليه السلام، 1406 ق، ص58.
[4]. شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار عليهم السلام، ابن حيون، نعمان بن محمد مغربى، جامعه مدرسين، 1409 ق، ج1، ص 89.
[5]. الأمالي، شیخ صدوق، كتابچى، 1376 ش، ص 345.
[6]. همان، ص 561.
[7]. عيون أخبار الرضا عليه السلام، شیخ صدوق، نشر جهان، 1378 ق، ج1، ص 233.
[8]. الخصال، شیخ صدوق، جامعه مدرسين، 1362 ش، ج2، ص 572.
[9]. كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر، على بن محمد بن على خزاز قمى رازى، بيدار، 1401 ق، ص 184.
[10]. الإختصاص، شیخ مفید، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، 1413 ق، ص 238.
[11]. الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، شیخ مفید، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق، ج1، ص 33.
[12]. الأمالی، شیخ طوسی، دار الثقافة، 1414 ق، ص 558.
[13]. همان، ص 578.
[14]. الغارات، ابواسحاق ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفى كوفى، انجمن آثار ملى، 1395 ق، مقدمه ج1، ص 33.
[15]. تفسير فرات كوفی، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، 1410 ق، ص 265.
[16]. تفسير قمی، دار الكتاب، 1404 ق، ج1، ص 68.
** برای آشنایی این حدیث در منابع اهل تسنن به این قسمت مراجعه کنید.
شبهه: روایت «أنا مدینة العلم و علی بابها» در کتابهای شیعه اعتبار چندانی ندارد.
پاسخ: این روایت با سندهای مختلف در کتابهای حدیثی معتبر شیعه بیان شده است به گونهای که میتوان ادعای تواتر در مورد آن کرد.