ازدواج دختر یزدگرد سوم با امام حسین(ع) و ابهامات آن

شبهه: این ادعا که مادر امام سجاد(علیه‌السلام)، شهربانو بوده، صحیح نیست؛ زیرا اولاً: نام‌های متعددی برای او نقل شده، ثانیاً: طبری در کتاب خویش نقل می‌کند که یزدگرد وقتی به مرو می‌رسد، سال ۳۱ قمرى بوده و ایشان با خانواده و قسمتی از جواهرات خزانه حرکت کرده بود و در همین زمان متولی مرو -تیزک طرخان- از دختر یزدگرد خواستگاری می‌کند که باعث خشم یزدگرد می‌شود! پس با اين حساب تا سال ۳۱ قمری دختر یزدگرد به همراه او بوده است، حال چگونه می‌شود سال ۲۳ هجرى قمرى يعنى ٨ سال قبل در بازار مدینه باشد؟ ثالثاً: اگر چنین فردی وجود داشت، باید در واقعه کربلا از وی نامی به میان می‌آمد.

پاسخ: قبل از بررسی این ادعا لازم است به این نکته مهم اشاره کنیم که برخی از اندیشمندان معاصر مانند شهید مطهری[1] و استاد شهیدی[2] و ... اصل ازدواج شهربانو با امام حسین(علیه‌السلام) را از جهت تاریخی صحیح نمی‌دانند، اما در مقابل، برخی دیگر آن را پذیرفته‌اند که به عنوان نمونه می‌توان از کلینی[3]، شیخ صدوق[4] و ... یاد کرد.

در این نوشتار ما در تلاش نیستیم که بین این دو دسته قضاوت کنیم، بلکه می‌خواهیم به بررسی این موضوع بپردازیم که اگر فرضاً دیدگاه دوم -ازدواج شهربانو با امام حسین(علیه‌السلام)- را بپذیریم، آیا این اشکالات به آن وارد است یا خیر؟
اما اشکال اول، چندان صحیح به نظر نمی‌رسد، زیرا نقل اسامی متعدد برای یک فرد در تاریخ موضوعی نیست که بتواند اصل یک حادثه را زیر سوال ببرد، زیرا در قدیم یک شخص را با اسامی مختلفی صدا می‌زدند و مرسوم بوده است که برای یک شخص اسم، لقب، کنیه و ... وجود داشته است، این موضوع در مورد شخصیت‌های بزرگ بیشتر به چشم می‌خورد، زیرا این کار به نحوی احترام و بزرگ شمردن آن فرد محسوب می‌شده است، و هر کدام از تاریخ نگاران به مقدار آگاهی خویش از آن اسامی یاد کرده‌اند.
از سوی دیگر باید دقت داشت که در بحث‌های تاریخی امکان اختلاف نظر همیشه وجود دارد، اما آنچه که یک محقق باید به آن توجه کند این است که کدام نظریه از اعتبار بیشتر برخوردار است، با توجه به این نکته زمانی که اسامی مادر امام سجاد(علیه‌السلام) را از جهت تاریخی بررسی می‌کنیم می‌بنیم بیشتر اندیشمندان سده‌های ابتدایی اسم وی را شهربانو نوشته‌اند افراد مانند: صدوق[5]، طبرسی[6]، صفار[7]، طبری[8]، ابن‌طاووس[9]، ابن ابی الثلج بغدادی[10] و ابن داود[11] و... ولی دیگر اسامی چندان مورد توجه محدثان و تاریخ نگاران قرار نگرفته، بلکه برخی از آن‌ها تنها یک قائل دارد، به همین خاطر اسامی دیگری که برای مادر امام سجاد(علیه‌السلام) نقل شده، از اعتبار چندانی برخوردار نیست.

اما در مورد اشکال دوم باید دقت داشت که یزدگرد سوم همسران متعددی داشته است[12] همان گونه که دیگر پادشاهان ساسانی نیز این‌گونه بوده‌اند[13]، به همین خاطر نقل خواستگاری از یکی از دختران یزدگرد سوم سبب رد شدن این حادثه نمی‌شود، مخصوصاً با توجه به اینکه یزدگرد سوم بعد از شکستی که در جنگ نهاوند در سال بیست و یک قمری خورده بود، پا به فرار گذاشت و به سوی مرو فرار کرد[14] به همین خاطر این احتمال وجود دارد که یکی از دختران وی به اسارت مسلمانان در آمده و در مدینه فروخته شده باشد. لذا با این اشکال نمی‌توان کل داستان را رد کرد، چون ممکن است دو دختر بوده و در نام آن‌ها اختلاف شده باشد.

اما فرضاً قبول کنیم که آن دختری که در مرو از وی خواستگاری شده، همان شهربانو همسر امام حسین(علیه‌السلام) است، باز اشکال خاصی به وجود نمی‌آید، زیرا بنا بر برخی از اقوال، این خانم در دوران عثمان[15] یا امیرالمومنین(علیه‌السلام)[16] به اسارت مسلمانان درآمده، پس با این قول قابل جمع است. یعنی حتی اگر این نقل طبری را هم بپذیریم که شهربانو در سال 33 در مرو بوده است، باز ازدواج او با امام حسین(علیه‌السلام) قابل قبول است، زیرا این نقل‌ها می‌گویند شهر بانو در زمان عثمان یا خود امیرالمومنین(علیه‌السلام) به اسارت مسلمین در آمد، پس با اسارت او در سال 33 یا 34 نیز قابل جمع است، زیرا عثمان از سال 23 یا 24 تا سال 35 خلیفه بوده است و این امکان وجود دارد که در زمان او شهربانو اسیر شده و به ازدواج امام حسین(علیه‌السلام) در آمده باشد.

اما اشکال سوم که چرا نامی از آن بانوی مکرمه در حادثه کربلا نیست، به این خاطر است که بنا بر اسناد تاریخی ایشان در زمان وضع حمل امام زین العابدین(علیه‌السلام) از دنیا رفته و فوت می‌کنند[17] به همین خاطر در حادثه کربلا ذکری از ایشان به میان نیامده است.

اما آنچه بیشتر از همه این اشکالات سه گانه را زیر سوال می‌برد اقوال متعدد تاریخ نگاران سده‌های ابتدایی در مورد این موضوع است که جای شک در مورد این مسئله از دیدگاه تاریخی باقی نمی‌گذارد که در این زمینه می‌توان به یعقوبی[18]، ابن ابی ثلج بغدادی[19]، ابن حیون[20] و... اشاره کرد، به همین خاطر این گونه اشکالات که با هزار احتمال و شاید و اگر همراه است، هیچ‌گاه نمی‌تواند در مقابل این نقل‌های تاریخی بیایستد.

_______________________________
پی‌نوشت
[1]. خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری، تهران: نشر صدرا، ۱۳۸۰، صص۱۳۱ -۱۳۳.
[2]. زندگانی علی ابن الحسین(ع)،سید جعفر شهیدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۵، ص۱۲.
[3]. الکافی،ثقه السلام کلینی، دار الحدیث، قم، ۱۴۲۹ق، چاپ اول،ج۱، ص ۴۶۶.
[4]. کمال الدین، شیخ صدوق، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق،ج۱، ص ۳۰۷
[5]. همان.
[6]. طبرسی، تاج الموالید، بیروت، دار القاری، چاپ اول، ۱۴۲۲ق،ص۸۸.
[7]. بصائر الدرجات، محمدبن حسن صفار، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق،ج۱، ص۳۳۵.
[8]. دلایل الامامه، محمد بن جریر بن رستم طبری آملی، بعثت،ایران؛ قم، ۱۴۱۳ ق،چاپ اول، ص۱۹۵.
[9]. التشریف بالمنن، فی التعریف بالفتن، علی بن موسی ابن طاووس، مؤسسة صاحب الأمر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)،قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، ص۳۷۳
[10]. تاریخ ائمه نقلا علی الائمه...، محمد بن احمد بغدادی، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۰ق،ص ۳۲۵
[11]. الرجال، لابن داود، دانشگاه تهران، تهران،۱۳۴۲ ش،چاپ اول، ص: ۳۷۲
[12]. مرحوم سعید نفیسی در مقاله‌ای با عنوان زنان و فرزندان یزدگرد سوم در مجله مهر،شماره چهار، به برخی از ایشان اشاره می‌کند.
[13]. برای مطالعه در این زمینه به این قسمت مراجعه کنید.
[14]. تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏5،ص:2145
[15]. عیون أخبار الرضا، شیخ صدوق،ناشر میرزا محمد رضا مهتدی، ۱۳۷۷ق، ج۲، ص۱۲۸، حدیث ۶.
[16]. الإرشاد، شیخ مفید، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق،ج۱، ص۱۳۷.
[17]. لرجال (لابن داود)، ص۳۷۲.
[18]. تاریخ الیعقوبی،احمد بن أبی یعقوب یعقوبی، بیروت،‌دار صادر، بی‌تا،ج۲، ص۲۴۷.
[19]. بغدادی، تاریخ أهل البیت، محمد بن احمد بغدادی، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۰ق،ص۱۲۱.
[20]. شرح الأخبار،نعمان بن محمد ابن حیون، مؤسسة النشر الإسلامي، چاپ اول، ۱۴۰۹ق،ج۳، ص۲۶۶.