احادیثی که درمان بیماری‌ها از طریق داروهای ویژه‌ای را بیان می‌کنند، باید مورد آزمایش تجربی قرار گیرند تا صحت و دلالت آنها مشخص شود.
پیامبران و اوصیای ایشان از طریق وحی به منبع بی‌انتهای علوم الهی متصل بودند و از این طریق حقایق بسیاری را به مردم می‌گفتند و در بزنگاه‌ها از آنان دستگیری می‌کردند. بی‌شک، مطلبی که از طریق وحی به ما می‌رسد، از هرگونه خطا و اشتباهی مبراست. مثلا اگر کسی موفق به درک معصوم شد و او برای درمان بیماری‌اش نسخه‌ای تجویز کرد، یقیناً آن معصوم، هم درد را درست تشخیص داده و هم درمان را.
اما منقولات روایی لزوماً وحی نیستند. بلکه روایات، نقل وحی هستند که توسط اصحاب پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) یا ائمه اطهار(علیهم‌السلام) به ما رسیده است. اصحاب، شاگردانی داشته‌اند و شاگردانِ آنها نیز شاگردانی و همین‌طور تا چندین استاد و شاگرد. هر شاگردی، روایاتی که به دست استادش رسیده را یادداشت می‌کرده و به شاگردان خود منتقل کرده؛ این روایات از پس قرن‌ها مجاهدت خالصانه این بزرگان به ما رسیده است. در این میان افرادی هم بوده‌اند که عامدانه یا جاهلانه مطالب نادرستی را به اهل بیت(علیهم‌السلام) نسبت می‌دادند. امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «همانا احاديث در دسترس مردم، حق و باطل، راست و دروغ، نسخ كننده و نسخ شده، عام و خاص، محكم و متشابه و محفوظ و موهوم است، و به تحقيق در زمان رسول خدا به آن حضرت دروغ‌ها بستند.»[1]
در ادامه، امیرالمومنین (علیه‌السلام) راویان حدیث را به چهار دسته تقسیم می‌کند:
1. منافقی که عامدانه، حدیث جعل می‌کند.
2. شخصی که واقعا حدیث را از معصوم شنیده، اما آن‌را درست حفظ نکرده و در نقل حدیث دچار اشتباه و خطا شده است.
3. شخصی که واقعا حدیث را شنیده و درست هم حفظ کرده، اما اطلاعش ناقص است و حدیثی را نقل کرده که نسخ شده است.
4. شخصی که احادیث را درست و کامل نقل می‌کند.[2]
یونس بن عبدالرحمن می‌گوید: «به عراق سفر کردم و با برخی از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهماالسلام) ملاقات کردم و روایاتی را از ایشان شنیدم و کتاب‌هایشان را گرفتم. سپس به خدمت امام رضا(علیه‌السلام) رفتم و آن احادیث و کتاب‌ها را به ایشان عرضه کردم. حضرت بسیاری از آن احادیث را انکار کرد و فرمود: «اباخطاب بر پدرم دروغ بست، خدا او را لعنت کند؛ همچنین شاگردان اباخطاب را که هنوز هم در کتب اصحاب امام صادق(علیه‌السلام) دست می‌برند و احادیثی به آنها اضافه می‌کنند. روایتی که خلاف قرآن است را قبول نکنید، زیرا احادیث ما موافق قرآن و سنت است و با سایر احادیث‌مان تعارضی ندارد.»[3]
روایات نقل شده از اهل بیت(علیهم‌السلام) نیازمند پالایش و تحقیق هستند و استخراج وحی از آنها کار آسانی نیست. به این منظور، با توجه به رهنمون‌های خود آنان در اعتبارسنجی روایات، علوم حدیث به وجود آمدند. علوم حدیث، مجموعه‌ای از علوم مختلفی است که یادگیری و تخصص در آنها برای بهره‌برداری درست از روایات، لازم و ضروری است. علومی مانند رجال الحديث، دراية الحديث، مختلف الحديث، علل الحديث، غريب الحديث، فقه الحديث و ... . مثلاً علم رجال به شخصیت روات احادیث توجه دارد. اینکه آیا آن شخص مورد اعتماد است؟ از نظر حافظه و استعداد در چه حدی بوده؟ چه عقاید و دیدگاه‌هایی داشته است؟ احوال شخصی‌اش چطور بوده و دیگران درباره‌ی او چه گفته‌اند؟
دین اسلام به بهداشت جسمی بسیار توجه داشته است. در منابع روایی ما، روایات بسیاری در زمینه مسائل بهداشتی و پیش‌گیری از بیماری‌ها و درمان آنها وجود دارد. تعداد این روایات حدود شش هزار روایت است که حدود 300 موردش دارای سند صحیح می‌باشند.[4] در مورد روایات طبی با توجه به اینکه علم طب بر اساس براهین تجربی به بیان رابطه بین بدن و خوراکی‌ها می‌پردازد، دقت نظر در منقولات روایی لازم است. نمی‌توانیم روایتی را بدون آزمایش و اقامه برهان تجربی بپذیریم.
بزرگ محدثان شیعه، محمد بن على بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق (رحمه‌الله‌علیه) احادیث طبی را به گونه‌ای ارزیابی می‌کند که جز در موارد خاص، نمی‌توان به آنها اعتماد کرد؛ وی در این باره می‌نویسد: «عقیده ما درباره اخبار و احادیثی که درباره طب رسیده، آن است که این احادیث، چند دسته‌اند: برخی از آنها با نظر به آب و هوای مکه و مدینه گفته شده‌اند و به کار بستن آنها در دیگر شرایط آب و هوایی، درست نیست؛ در برخی از آنها، معصوم (عليه‌السلام) بر پایه آنچه از حال و طبع سؤال‌کننده می‌دانسته، پاسخ داده و از همان موضع، فراتر نرفته است؛ برخی از آنها را مخالفان، با هدف زشت نمایاندن چهره مذهب در نگاه مردم در میان احادیث گنجانده‌اند؛ در برخی از آنها، سهوی از راوی حدیث، سرزده است؛ در برخی از آنها بخشی از حدیث حفظ شده و بخشی دیگر از آن، فراموش شده است.»[5]
بر اساس این ارزیابی، تنها بخشی از احادیث طبی را می‌توان در اختیار افراد خاصی که آن احادیث مربوط به آن‌هاست، قرار داد و سایر احادیث طبی را باید کنار گذاشت و تنها احادیثی که می‌توانند در اختیار عموم مردم قرار گیرند، احادیث صحیحی است که مردم را به درمان از طریق دعا و استشفا به آیات قرآن، دعوت کرده‌اند.
البته این سخن بدان معنی نیست که سایر احادیث به درد نمی‌خورد، بلکه ضعف سند به معنای عدم صدور حدیث از معصوم(علیه‌السلام) نیست. نه می‌توان همه این احادیث را به عنوان رهنمودهای پیشوایان دین در امر پزشکی در اختیار عموم گذاشت، و نه می‌توان به طور کلی آنها را کنار زد و از کتب حدیثی حذف کرد. بلکه باید آنها را آزمود و در صورت نتیجه دادن، آنها را پذیرفت.
احادیث طبی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
1. احادیثی که اعجاز پیشوایان دین در درمان بیماری‌هاست، مانند معجزه حضرت عیسی در شفای نابینا.
2. احادیثی که در مورد پیش‌گیری از بیماری‌ها وارد شده است.
3. احادیثی که در مورد درمان بیماری‌ها نقل شده است. این احادیث نیز به دو بخش تقسیم می‌شوند: بخش اول: درمان از طریق شفا خواستن به وسیله قرآن و دعا؛ بخش دوم: درمان از طریق دارو.
در مورد احادیث دسته اول و دوم و احادیث بخش اول از دسته سوم، هیچ اشکالی وجود ندارد. فقط در مورد احادیث بخش دوم از دسته سوم (دستورات درمانی در روایات) اشکال وجود دارد.
احادیثی که درمان بیماری‌ها را از طریق داروهای ویژه‌ای توصیه کرده‌اند، باید مورد ارزیابی دقیق قرار گیرند. برای ارزیابی دقیق احادیث طبی و بهره گیری کامل از آنها، بهترین راه، آزمایش است. در واقع آزمایش و آزمایشگاه، بهترین قرينه عقلی برای اثبات صحت و سقم احادیث طبی است که خوشبختانه در عصر حاضر، امکان بهره برداری از آن، بیش از هر وقت دیگری فراهم است.[6]
در نتیجه: احادیث پزشکی نیازمند پالایش و ارزیابی هستند. احادیثی که درمان بیماری‌ها را از طریق داروهای ویژه‌ای بیان می‌کنند، باید مورد آزمایش تجربی قرار گیرند تا صحت و دلالت آنها مشخص شود. کار ارزیابی این احادیث، به عهده‌ی متخصصان داروساز و جامعه پزشکی است که ابزارهای لازم برای بررسی مواد و آثار آن بر بدن را دارا می‌باشند.
____________________________________
پی‌نوشت
[1]. شیخ کلینی، کافی، دار الکتب الاسلامیه، چ4، تهران، 1407ق، ج1، ص61.
[2]. همان منبع.
[3]. محمد بن عمر کشی، رجال الكشي- إختيار معرفة الرجال، موسسه نشر دانشگاه مشهد، چ1، مشهد، 1409ق، ص224.
[4]. 85 درصد روایات باب طب سند ندارند!
[5]. شیخ صدوق، الاعتقادات، المؤتمر العالمي للشيخ المفيد، چ2، قم، 1414ق، باب 44، ص115.
[6]. آیت الله ری شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ترجمه دکتر حسین صابری، موسسه دار الحدیث، چ17، ج1، صص18- 24.
سوال: در زمینه پزشکی روایات زیادی به ما رسیده، آیا به این روایات می‌شود عمل کنیم؟ ضابطه عمل به این روایات چیست؟
جواب: احادیث پزشکی نیازمند پالایش و ارزیابی هستند. احادیثی که درمان بیماری‌ها از طریق داروهای ویژه‌ای را بیان می‌کنند، باید مورد آزمایش تجربی قرار بگیرند تا چند و چون صحّت و دلالت آنها مشخّص شود. کار ارزیابی این احادیث، به عهده‌ی متخصّصان داروساز و جامعه پزشکی است که ابزارهای لازم برای بررسی مواد و آثار آن بر بدن را دارا می‌باشند.