این روایت با آموزههای قرآن و روایات معصومین (علیهمالسلام) و سیرهی ایشان در بحث ازدواج، مخالف است.
شبهه: امام علی گفته است: از ازدواج با آفریقاییها حذر کنید چون آنها زشت هستند! و این یعنی نژاد پرستی حضرت و توجه بیش از حد اسلام به زیبایی ظاهری.
پاسخ:
به عنوان مقدمة چند نکته را یادآور میشویم:
1. دیدگاه اسلام به قومیتها
اسلام ناب محمدی(صلیاللهعلیهوآله) از همان ابتدای ظهور، با هر نوع تبعیض نژادی و جنبههای منفی قومیتگرایی مبارزه کرد؛ اصحاب پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) را افرادی از قبایل و نژادهای مختلفی، حتی زنگیان و ایرانیان تشکیل میدادند.
قرآن کریم نیز با صدایی رسا قومیت و زبان انسانها را فقط وسیلهای برای شناخت ظاهری آنها از هم دانسته و ملاک برتری انسانها را چیزی جز تقوا نمیداند.[1] شاید سخن پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) روشنترین کلام در اینباره باشد: «اى مردم بدانيد! خداى شما يكى است و پدرتان يكى، نه عرب بر عجم برترى دارد و نه عجم بر عرب، نه سياهپوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياهپوست مگر به تقوا...».[2]
2. ملاک انتخاب همسر در اسلام
در آموزههای اسلامی، علاوه بر ارائهی راهکارهایی؛ مانند توکل بر خداوند، خواندن دو رکعت نماز و دعا برای طلب همسری شایسته و ازدواجی موفق، برای پیشگیری از ازدواجهای ناموفق، توصیه به دقت و توجه کافی برای انتخاب همسر شده و معیارهایی ذکر میشود که برخی اصلی بوده و برخی فرعیاند.
براساس روایات معصومین(علیهمالسلام)، برخی از این معیارها عبارتاند از: ایمان و پای بند بودن دختر و پسر به مسائل اخلاق اسلامی، صداقت و راست گویی، اصالت خانوادگی، کفو و هم شأن بودن دختر و پسر از نظر فرهنگی، مالی، خانوادگی، علمی، مذهبی، اعتماد به نفس و اهل کار و تلاش بودن برای تأمین مخارج زندگی خانواده از راه حلال و آبرومندانه و... [3]
3. بررسی روایت مورد سؤال
در مباحث مربوط به ازدواج در کتاب کافی، فصلی درباره کسانی است که ازدواج با آنها مکروه است وجود دارد. یکی از این روایات از امام صادق(علیهالسلام) است که از قول امیرالمومنین(علیهالسلام) نقل شده: «از ازدواج با زنج خودداری کنید، زيرا آنها داراى قیافه زشتی هستند.»[4]
این روایت با سه واسطه از امام صادق(علیهالسلام) نقل شده است. نسخههای معتبر کافی در سند این روایت به دو صورت هستند.[5] علامه مجلسی در ملاذالاخیار مینویسد: «این روایت ضعیف السند است. اما بر اساس نسخه دیگر کافی که "مسعدة بن زیاد" در آن است، صحیح السند میباشد.»[6]
معنای این روایت بعد از بررسی معنای «زنج» و «مشّوه الخلق» معلوم میشود. فیض کاشانی معتقد است که «زنج» به گروه خاصی از «سیاهپوستان» گفته میشود و به یک نفر از آنها «زنجی» میگویند.[7] «خَلق مشوّه» به معنای مخلوق زشترو است.[8] اینکه اهل بیت(علیهمالسلام) از ازدواج با قوم و قبیلهای خاص به دلیل وجود یک صفت زشت یا اخلاق ناپسند، نهی کرده باشند، کاملا منطبق با مبانی دینی و اسلامی برگرفته از آیات و روایات و سیره معصومین(علیهمالسلام) است. اما نهی از ازدواج با گروهی به خاطر مسائلی مثل نژاد یا قیافه و رنگ پوست، کاملا مخالف با جهتگیری کلی اسلامی است.
ملاک قرار گرفتن نژاد در ازدواج، مخالف روایات صحیحی است که در مسألة نکاح وارد شده و مرحوم کلینی و دیگران در باب «أن المؤمن کفو المؤمنة» آنها را ذکر کردهاند. این دسته از روایات بیان میکنند که در کفویت زوجین تنها ایمان ملاک است.[9]
در چند روایت وارد شده که پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) ضباعه دختر زبیر بن عبد المطلب(دختر عموی پیامبر) که از اشراف و بزرگان قریش بود را به تزویج مقداد بن اسود در آورد. در حالیکه مقداد پیش از آن به خواستگاری یکی از دختران قریش رفته بود، ولی به خاطر اصل و نسبش، او را رد کرده بودند. ضباعه از بانوان سرشناسی است که از سابقین به اسلام است و به همراه مسلمانان به مدینه مهاجرت کرده بود، او یازده حدیث از پیامبر(صلّیاللهعلیهوآله) را نقل کرده است. پیامبر ضباعه را با این که از نظر طایفه و حسب و نسب بسیار برتر بود را همسر مقداد کرد و فرمود: «من دختر عموی خود ضباعه را همسر مقداد نکردم، مگر آنکه مردم موضوع ازدواج را سهل و آسان بگیرند، به هر مؤمنی دختر بدهند و حسب و نسب را در مورد ازدواج در نظر نگیرند.»[10]
همچنین نقل شده: «جویبِر» از اهالی یمامه و فردی سیاهچهره و زشت رو بود. در زمان پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) به مدینه آمد و مسلمان شد؛ در ایمان و عمل صالح از دیگران سبقت گرفت، اما از مال دنیا چیزی نداشت و در سکویی در مسجد پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) همراه اصحاب صُفه زندگی میکرد. پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) به او پیشنهاد ازدواج داد، اما جویبر بسیار تعجب کرد؛ زیرا نه حسب و نسبی داشت و نه مال و منالی و نه قیافه و قد و بالایی! حضرت فرمود: «جویبر! خداوند به برکت اسلام ارزش افراد را دگرگون ساخت، کسانىکه در جاهلیت بالانشین بودند، را پایین آورد و کسانىکه خوار و بىمقدار بودند، را بالا برد و عزیز کرد. خداوند به وسیله اسلام افتخار و بالیدن به قبیله و حسب و نسب را به کلى از میان برداشت. اکنون همه مردم، سیاه و سفید، قریشى و عرب یکساناند و همه فرزندان آدم، آدم از خاک آفریده شده است و هیچکس بر دیگرى برترى ندارد، مگر به وسیله تقوا. و محبوبترین انسان روز قیامت در پیشگاه خداوند افراد پارسا و پرهیزگار هستند. من امروز فقط کسى را از تو برتر مىدانم که تقوا و اطاعتش نسبت به خدا از تو بیشتر باشد».
سپس حضرت، جویبر را به نزد «زیاد بن لبید» که از اشراف طایفه بنی بیاضه بود فرستاد تا دخترش «ذلقاء» را به ازدواج او درآورد. گر چه برخورد اولیه زیاد مناسب نبود، اما در نهایت به خواست خدا تسلیم شد و دختر خود را به ازدواج او در آورد و لباس، وسایل زندگی، منزل و شغل مناسب به جویبر داد. در اینجا بود که پیامبر فرمودند: کفویت دختر و پسر در مساله ازدواج، به ایمان ایشان است نه به مال، جمال و حسب و نسب.[11]
همچنین از ابوحمزه ثمالی نقل شده که فرمود: «نزد حضرت باقر(علیهالسلام) بودیم که شخصی به نام «مُنْجِحَ بْنَ رَبَاح» خدمت ایشان رسید و از یکی از موالی حضرت(ابن ابی رافع) گلایه کرد که دخترش را از او خواستگاری کردم، اما به خاطر زشتی صورت، غریبی و فقرم مرا رد کرد و به سُخره گرفت و از این مسأله دچار غُصّه شدیدی شدهام و قلبم در فشار است و طلب مرگ میکنم.
حضرت به او فرمود: از طرف من به نزد همان شخص برو و به او بگو: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَام به تو میگوید: فلان دخترت را به منجح بن رباح که از دوستان من است تزویج کن و او را ردّ نکن.
این شخص بسیار خوشحال شد و همراه پیغام حضرت به سرعت از آنجا خارج شد.»[12]
نهی از ازدواج به خاطر صورت زشت، مخالف سیره قطعی پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) و اهل بیت(علیهمالسلام) است. سیره پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) و اهل بیت ایشان آسانگیری و ملاک قرار دادن ایمان طرفین در ازدواج بوده است، لذا هرگز دستوری خلاف این سیره از ایشان صادر نشده و باید روایت مورد بحث را نیز بر معنای مجازی آن حمل نمود. مثلا شاید اهالی «زنگبار» در آن دوران به بداخلاقی مشهور بودهاند و از جهت این اخلاق بدشان، ازدواج با آنان مکروه اعلام شده است.
در نتیجه: روایتی که در کتاب کافی از امیرالمومنین(علیهالسلام) نقل شده، از نظر سندی - بنا بر یک نسخه- دارای ضعف است. از نظر معنا هم با آموزههای قرآن و روایات معصومین (علیهمالسلام) و سیره ایشان در بحث ازدواج، مخالف است.
________________________________
پینوشت
[1]. سوره حجرات: 49، آیه 13: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ.
[2]. عبدالرحمن سیوطی، الدر المنثور فی تفسير المأثور، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی ره، چ1، قم، 1404ق، ج6، ص98: «يا أيها الناس ألا إن ربكم واحد، ألا إن أباكم واحد، ألا لا فضل لعربي على عجمي، و لا لعجمي على عربي، و لا لأسود على أحمر و لا لأحمر على أسود إلا بالتقوى- إن أكرمكم عند الله أتقاكم. ألا هل بلغت؟ قالوا: بلى يا رسول الله. قال فليبلغ الشاهد الغائب.»- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، جامعه مدرسین، چ2، قم، 1404ق، ص 34، خطبته ص في حجة الوداع.
[3]. اسلام کوئست: معیارهای اصلی و فرعی ازدواج از نظر اسلام.
[4]. شیخ کلینی، کافی، چ4، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1407ق، ج5، ص352.- ترجمه از احمد صادقی دارستانی، ترجمه نوادر راوندی، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چ1، تهران، 1376ش، ص190.
[5]. نسخه اول: علی بن ابراهیم قمی- هارون بن مسلم- مسعدة بن صدقه؛ نسخه دوم: علی بن ابراهیم قمی- هارون بن مسلم- مسعدة بن زیاد؛ براساس نسخهی اول، این روایت ضعیف السند است زیرا مسعدة بن صدقه توسط برخی از رجالیون به دلیل بتری مذهب بودن، تضعیف شده است.«رجال ابن داود، ص515.»
[6]. علامه محمد باقر مجلسی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، كتابخانه آيه الله مرعشي نجفي، چ1، قم، 1406ق، ج12، ص335.
[7]. فیض کاشانی، الوافی، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام، چ1، اصفهان، 1406ق، ج21، ص114.
[8]. علامه مجلسی، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، ج12، ص336.
[9]. شیخ کلینی، الكافي، ج5، ص339، باب أن المؤمن كفو المؤمنة.
[10]. همان، ج5، ص344.
[11]. همان، ج5، ص340.
[12]. همان، ج5، ص339.
شبهه: امام علی گفته است: از ازدواج با آفریقاییها حذر کنید چون آنها زشت هستند!
جواب: نهی از ازدواج به خاطر صورت زشت، با آموزههای قرآن و روایات معصومین(علیهمالسلام) و سیرهی ایشان در بحث ازدواج، مخالفت دارد.